Rome: Santi Cosma e Damiano

Er is niet veel bekend over de levens van de tweelingbroers Cosmas en Damianus (Κοσμάς en Δαμιανός in het Grieks). Volgens de overlevering werden ze geboren in Arabië, waarmee waarschijnlijk Arabia Petraea is bedoeld, toen onderdeel van het Romeinse Rijk. Cosmas en Damianus werden allebei arts. Klaarblijkelijk waren ze erg goed in hun vak, en los van het genezen van de zieken bekeerden ze ook veel van hun patiënten tot het christendom. Om die reden stierven ze de marteldood in Romeins Syrië tijdens de regering van keizer Diocletianus (284-305), maar het precieze jaar van hun dood is onzeker. De jaren 287 en 303 worden beide genoemd.

Hun beulen probeerden de broers eerst te verdrinken door ze geketend vanaf een rots in het water te gooien, maar ze werden toen op miraculeuze wijze gered door een engel. Een tweede poging mislukte eveneens: toen de beulen probeerden Cosmas en Damianus op de brandstapel te laten sterven, verwondden de vlammen alleen de mensen in het publiek. De beulen schoten vervolgens pijlen op de broers af, maar deze ketsten af en doodden de boogschutters. Ten slotte werden de broers onthoofd. Ze werden de beschermheiligen van de artsen en aan hen wordt zelfs een postume weefseltransplantatie toegeschreven. De broers werden begraven in Cyrrhus, Syrië, en hun overblijfselen werden vermoedelijk later eerst naar Constantinopel gebracht en vervolgens naar Rome. Hun cultus in Rome zou kunnen zijn bedoeld als het christelijke antwoord op de traditionele Romeinse cultus van de tweelingbroers Castor en Pollux, wier tempel vlakbij op het Forum Romanum stond.

Het gebouw

De Santi Cosma e Damiano is een basilica minor uit de zesde eeuw die zich gedeeltelijk op het oude Forum Romanum bevindt. Het is in veel opzichten een excentrieke kerk. Ze is namelijk gehuisvest in twee oude Romeinse gebouwen, de zogenaamde Tempel van Romulus en een gedeelte van de voormalige Tempel van Pax. Deze twee gebouwen zijn gecombineerd om een nieuw gebouw voor de christelijke eredienst te vormen. Het loont de moeite deze opmerkelijke architecturale geschiedenis eens uitgebreid nader te bekijken.

De Tempel van Romulus bevindt zich beneden op het Romeinse forum. De ‘Romulus’ van deze tempel is niet de legendarische eerste koning van Rome, maar ene Valerius Romulus. We weten weinig over zijn leven, behalve dan dat hij de zoon was van de usurpator Maxentius en met hem het consulaat deelde in 307 en 308. Romulus lijkt het volgende jaar gestorven te zijn op een onbekende leeftijd (sommige bronnen stellen dat hij nog een kind was, andere dat hij in zijn tienerjaren stierf). Zijn rouwende vader liet hem vergoddelijken en wijdde een tempel aan hem aan de Via Sacra. Deze ronde tempel kunnen we vandaag de dag nog bewonderen. De bronzen deuren ervan zijn origineel en ze werden voorheen altijd gesloten gehouden. Ik heb het Forum Romanum bezocht in 1996, 2009, 2010, 2013 en 2017 en heb de deuren altijd gesloten aangetroffen. Recentelijk (i.e. eind 2015) schijnt de beslissing te zijn genomen om de deuren gedurende de dag te openen, zodat bezoekers de dertiende-eeuwse fresco’s kunnen bewonderen. Helaas heb ik nog niet de gelegenheid gehad deze te zien, en de beslissing is wellicht inmiddels alweer teruggedraaid.

De claim dat deze ronde tempel de Tempel van Romulus is, is klaarblijkelijk recentelijk onder vuur gekomen. Het doorgaans zeer betrouwbare Churches of Rome Wiki vermeldt de mening van professor Filippo Coarelli, een expert op het gebied van de topografie van het oude Rome, die stelt dat het gebouw in werkelijkheid een herbouw van de veel oudere Tempel van Jupiter Stator betreft. Ik bezit onvoldoende gespecialiseerde kennis om deze stelling to kunnen beoordelen. Om het simpel te houden zal ik het gebouw de Tempel van Romulus blijven noemen, de naam waaronder het gebouw het best bekend staat.

De Tempel van Pax – de personificatie van Vrede – werd rond het jaar 75 door keizer Vespasianus (69-79) gebouwd om zijn overwinningen in Judaea te gedenken. Het betrof niet slechts een tempel, maar een heel tempelcomplex, hetgeen verklaart waarom vaak ten onrechte van het Forum van Vespasianus wordt gesproken. In het zuidoostelijke gedeelte van het tempelcomplex bevond zich een grote ruimte die doorgaans de Bibliotheca Pacis wordt genoemd. De naam geeft aan dat de ruimte een bibliotheek was, maar het gebouw kan ook gebruikt zijn voor samenkomsten en lezingen.

De Griekse historicus Herodianus beweerde dat de Tempel van Pax “het grootste en mooiste gebouw in de stad” was. De tempel werd verwoest of zwaar beschadigd tijdens een grote brand in 191 of 192 en werd daarna waarschijnlijk herbouwd of gerestaureerd. Tijdens de regering van keizer Septimius Severus (193-211) werd een marmeren stadskaart van Rome – de zogenaamde Forma Urbis – aan de buitenmuur van de Bibliotheca Pacis bevestigd. Deze muur staat er nog steeds; ze bevindt zich links van de huidige ingang van de kerk aan de Via dei Fori Imperiali.

De kerk van Santi Cosma e Damiano werd in de zesde eeuw gesticht door Paus Felix IV (526-530). In die dagen was het grootste deel van Italië onderdeel van het Ostrogotische Rijk. Volgens de overlevering werden de Tempel van Romulus en de Bibliotheca Pacis aan de Paus geschonken door de Ostrogotische koning Theoderik en zijn dochter Amalasuntha. Aangezien Felix paus werd op 12 juli 526 en Theoderik stierf op 30 augustus van datzelfde jaar, is het aannemelijk dat Amalasuntha de eerstverantwoordelijke voor de schenking was, tenzij natuurlijk haar vader een bepaalde gelofte had gedaan op zijn sterfbed. Het is mogelijk dat hij iets goed wilde maken gelet op zijn betrokkenheid bij de dood van de voorganger van Felix, Paus Johannes I, die in gevangenschap was gestorven. Dit is echter speculatie. In elk geval werden de Tempel van Romulus en de Bibliotheca Pacis samengevoegd en tot kerk omgevormd. De oorspronkelijke ingang bevond zich aan het Forum Romanum. De kerk werd voorzien van een prachtig apsismozaïek, dat ik hieronder zal bespreken.

De basiliek werd in 1632 gerestaureerd door Paus Urbanus VIII (1623-1644; geboren als Maffeo Barberini; zie Rome: Palazzo Barberini). Urbanus nam de belangrijke beslissing om de vloer van de kerk met zeven (!) meter te verhogen. Hij liet een nieuwe ingang maken aan de andere kant van de kerk en het gebruik van de Tempel van Romulus werd beëindigd. In de eeuw daarvoor was reeds een Franciscaans klooster aan de kerk toegevoegd, en via de binnenplaats van dit klooster treedt men tegenwoordig de Santi Cosma e Damiano binnen. De kerk is een populaire locatie voor trouwerijen.

Interieur van de kerk

De ware trekpleister van deze kerk is evident het apsismozaïek uit de zesde eeuw. Het lijkt enorm, en dat komt natuurlijk omdat de vloer van de kerk oorspronkelijk zeven meter lager lag. Hoewel op het mozaïek vele heiligen zijn afgebeeld, heeft alleen Jezus Christus een aureool. We zien Christus tijdens zijn parousia (Grieks: παρουσία), zijn Wederkomst. Hij heeft een boekrol van de Thora in zijn linkerhand en staat op roze en witte wolken. Het lijkt erop alsof hij een trap uit de hemel afdaalt. Christus wordt geflankeerd door de apostelen Paulus (links) en Petrus (rechts), die de heiligen Cosmas en Damianus bij Christus introduceren. Cosmas en Damianus zijn een tweeling, dus het is niet mogelijk aan te geven wie wie is. Paus Felix staat helemaal links in de voorstelling, met een schaalmodel van de kerk in zijn handen. Over zijn identiteit bestaat geen twijfel, want het bijschrift luidt ‘SANC FELIX PAPA’. Let op de feniks – een symbool van de Wederopstanding – in de palmboom boven de Paus (een vergelijkbare voorstelling treft men aan in de Santa Cecilia in Trastevere). Alle personages staan aan de oever van de rivier de Jordaan. De stijl van het mozaïek is veel realistischer en klassieker dan de latere Byzantijnse stijl die men in kerken als de Santa Cecilia en Santa Maria in Domnica aantreft.

De figuur uiterst rechts is een lastig geval. Volgens het mozaïek zelf is hij SANC THEODORVS, oftewel Sint Theodoor. Dat brengt ons niet veel verder, want er zijn minstens twee Theodoors. Kunstcriticus Robert Hughes heeft betoogd dat de figuur Theoderik zou kunnen zijn, de Ostrogotische koning die de gebouwen aan de Paus schonk. Het is een aanlokkelijke verklaring, maar tegelijkertijd is ze zeer onwaarschijnlijk. Theoderik is nooit heilig verklaard, dus het SANC(TVS) kan niet op hem slaan. Bovendien was Theoderik, hoewel een christelijke koning, ook een ketter. De Ostrogoten waren Arianen, christenen die niet geloofden in de goddelijke natuur van Christus en het orthodoxe standpunt hierover verwierpen. Paus Felix zou natuurlijk nooit een ketter op zijn apsismozaïek hebben afgebeeld. En er zijn meer tegenwerpingen mogelijk: de tekst op het mozaïek luidt duidelijk THEODORVS, terwijl Theoderik (‘Diederik’) in het Latijn THEODERICVS zou zijn. Het gaat hier om twee compleet verschillende namen. ‘Theodorus’ komt van het Griekse Θεόδωρος, ‘geschenk van God’, terwijl Theoderik een Germaanse naam is die ‘volks-heerser’ betekent. We kunnen de theorie van Hughes dus maar beter verwerpen.

De triomfboog in deze kerk heeft eveneens een interessant mozaïek, waarvan een gedeelte helaas verloren is gegaan tijdens latere restauraties. Het mozaïek is gebaseerd op de Openbaring van Johannes. In het midden zien we het Lam Gods met daaronder een boekrol met zeven zegels (“een boekrol die aan beide kanten beschreven was en met zeven zegels was verzegeld”; Openbaring 5:1, Nieuwe Bijbelvertaling). Openbaring 5:6 stelt:

“Midden voor de troon, tussen de vier wezens en de oudsten, zag ik een lam staan. Het zag eruit alsof het geslacht was en het had zeven horens en zeven ogen; dat zijn de zeven geesten van God die over de hele wereld zijn uitgestuurd.” (Nieuwe Bijbelvertaling)

De kunstenaar die het mozaïek maakte, heeft dit vers duidelijk genegeerd. Het lam ziet er vrij normaal uit, afgezien van de lange staart, die het beestje meer het uiterlijk van een luipaard geeft. Links en rechts van het lam zien we zeven kandelaars (“Voor de troon brandden zeven vurige fakkels; dat zijn de zeven geesten van God”; Openbaring 4:5). Uiterst links in de hoek staat een mens met vleugels, uiterst rechts een adelaar. Beiden houden een boek vast, vermoedelijk de Evangeliën volgens Mattheus en Johannes. De mens en de adelaar zijn immers de symbolen van respectievelijk Mattheus en Johannes (“Het eerste wezen zag eruit als een leeuw en het tweede als een jonge stier; het derde had een gezicht als een mens en het vierde leek een vliegende adelaar”; Openbaring 4:7). De twee andere Evangelisten zijn helaas verdwenen, net als de meeste van de vierentwintig oudsten uit Openbaring 4:10. Het enige wat over is, is een aantal uitgestrekte armen met kronen die reiken naar het lam in het midden. In de kerk van Santa Prassede elders in Rome kunnen we zien hoe de scène er oorspronkelijk uitgezien zou kunnen hebben.

Christus de Gekruisigde Koning

De eerste kapel rechts heeft een fresco van een volledig geklede gekruisigde Christus. De website van de Franciscanen die de basiliek beheren claimt dat het uit de achtste eeuw dateert. We lezen onder meer: “The crucified Christ is vested in a Colobio, that is the garment of the Byzantine emperor to signify that on the cross He has become the King of the Universe.” Churches of Rome Wiki stelt echter dat het icoon zo’n 500 jaar jonger is en van de dertiende eeuw dateert. Op het fresco heeft Christus een duur uitziend gewaad aan en draagt hij een kroon. Merkwaardigerwijs draagt zijn linkerhand duidelijke sporen van een stigma, terwijl zijn rechterhand volledig intact lijkt. Ik vermoed dat het fresco is gebaseerd op de zogenaamde Volto Santo (‘Heilig Gezicht’), een houten kruisbeeld uit de achtste of negende eeuw dat wordt bewaard in de kathedraal van Lucca in Toscane. Het is daarom nogal onwaarschijnlijk dat het fresco al in de achtste eeuw is gemaakt. Churches of Rome Wiki stelt volgens mij dus terecht dat het van de dertiende eeuw dateert.

Bronnen

• Robert Hughes, De zeven levens van Rome, p. 175-176;
• Luc Verhuyck, SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome, p. 236-238;
• Santi Cosma e Damiano op Churches of Rome Wiki.

Update 3 februari 2022: afbeeldingen zijn bijgewerkt.