Rome: San Pietro in Montorio

De kerk van San Pietro in Montorio staat op de Gianicolo, een heuvel ten noorden en westen van Trastevere die is vernoemd naar de Romeinse god Janus. De kerk is gewijd aan Petrus of Sint Pieter, de apostel die geen verdere introductie behoeft. Volgens een oude traditie werd Petrus op deze plek ondersteboven gekruisigd, of eigenlijk op de plek waar nu het Tempietto staat, een gebouwtje uit de Renaissance naast de kerk (zie hieronder). Voor dit verhaal bestaat echter geen enkel bewijs en men kan het daarom maar beter terzijde schuiven.

Voor de naam ‘Montorio’ worden diverse verklaringen gegeven, waarvan sommige wat plausibeler zijn dan andere. Montorio komt van het Latijnse ‘mons aureus’, wat ‘gouden berg’ betekent. Mogelijk noemde men de Gianicolo de gouden berg vanwege de schittering van het zonlicht op het gele zand van de heuvel, waardoor men van een afstandje een gouden gloed op de Gianicolo kon waarnemen. Andere verklaringen stellen dat hier ooit een goudschat is gevonden (maar wanneer dan? En door wie?), of dat de San Pietro werd herbouwd met het goud dat Koning Ferdinand en Koningin Isabella van de Moren in Spanje hadden afgenomen. Mij persoonlijk lijkt de verklaring over de kleur van de grond het meest aannemelijk.

De kerk

Op deze plek hebben zeker sinds de vroege negende eeuw een kerk en een klooster gestaan. Beide gebouwen waren vermoedelijk in zeer slechte staat toen Paus Sixtus IV (1471-1484) ze schonk aan een tak van de Orde van de Franciscanen die bekendstaat als de Amadeiti (genoemd naar Amadeus van Portugal). Deze Amadeiti besloten in 1481 de kerk geheel te herbouwen. De nieuwe kerk werd voltooid in 1494 en in 1500 gewijd door Paus Alexander VI (1492-1503). Deze paus was een Spanjaard die als Rodrigo Borgia geboren was. De kerk en het omliggende terrein hebben mede daardoor altijd een sterke band met Spanje gehad. In 1500 gaven de reeds genoemde Koning Ferdinand en Koningin Isabella de opdracht voor de bouw van het Tempietto en in 1605 betaalde Koning Filips III van Spanje een belangrijke restauratie. De Reale Accademia di Spagna – de Spaanse academie voor geschiedenis, archeologie en schone kunsten – is gehuisvest zich in het naastgelegen pand. In 1999 bezocht koning Juan Carlos van Spanje de plek waar het Tempietto staat en zijn land droeg bij aan een restauratie van het tempeltje met het oog op het Jubeljaar 2000.

De kerk is tegenwoordig een populaire trouwlocatie en haar interieur is indrukwekkend, vooral het plafond van het middenschip. Veel beroemde kunstenaars uit de zestiende en zeventiende eeuw hebben een bijdrage geleverd aan de decoraties in de kerk en haar kapellen. Onder hen waren Sebastiano del Piombo en Baldassare Peruzzi – die tevens betrokken waren bij de bouw en versiering van de Villa Farnesina – maar ook Niccolò Circignani (Il Pomarancio), Giorgio Vasari, Daniele da Volterra, Antoniazzo Romano, de Nederlandse schilder Dirck van Baburen en natuurlijk Gian Lorenzo Bernini (1598-1680), de beroemdste architect en beeldhouwer van de zeventiende eeuw. Bernini was verantwoordelijk voor de Raimondi-kapel in de kerk. Deze bevat gedenktekens voor Francesco en Girolamo Raimondi, leden van een adellijke familie uit Ligurië. Hun borstbeelden zijn het werk van Andrea Bolgi (1605-1656). We zien Francesco een boek lezen, terwijl Girolamo naar de bezoeker kijkt. Het altaarstuk is een reliëf van de Extase van de Heilige Franciscus, uitgevoerd door Francesco Baratta (1590-1666). Zowel Bolgi als Baratta waren medewerkers van Bernini.

Beatrice en de Fransen

Volgens een populair verhaal – dat waarschijnlijk ook waar is – ligt Beatrice Cenci (1577-1599) in deze kerk begraven, hetzij onder het hoogaltaar, hetzij ergens in de vierde kapel rechts (de zogenaamde Kapel van het Crucifix). De precieze plaats van haar graf is kennelijk niet bekend en men zoekt dan ook tevergeefs naar een bordje of gedenkteken. Beatrice was een jonge Romeinse vrouw die in 1599 werd berecht en onthoofd voor de moord op haar tirannieke vader, die haar meerdere malen verkracht had. De Italiaanse schilder Guido Reni (1575-1642) schilderde net vóór haar executie haar portret en maakte haar daarmee onsterfelijk (het portret bevindt zich nu in het Palazzo Barberini). Daarnaast is er het verhaal – en dat is dan waarschijnlijk weer niet waar – dat Franse soldaten die in 1798 de Pauselijke Staat waren binnengevallen (zie Galleria Corsini voor het hele verhaal) de waardevolle kelk stalen waarin haar afgehouwen hoofd werd bewaard en vervolgens gingen voetballen met haar schedel.

Bij andere gelegenheden toonden de Fransen zich wel van hun slechtste kant. De kerk had ooit een beroemd altaarstuk, de Transfiguratie van Rafaël, wat tevens zijn laatste werk was. Franse soldaten pikten het doek in, namen het mee naar Parijs en stelden het tentoon in het Louvre. Na de Napoleontische oorlogen werd de Transfiguratie teruggegeven aan de Pauselijke autoriteiten, maar het schilderij keerde nimmer terug naar de San Pietro. In plaats daarvan belandde het in het Vaticaan, waar men het tegenwoordig kan vinden in de Pinacoteca van de Vaticaanse Musea. Het huidige altaarstuk in de kerk is een kopie van de Kruisiging van Petrus van Guido Reni. Wederom bevindt het originele werk zich in de Vaticaanse Musea. Ironisch genoeg heeft het feit dat de Fransen de Transfiguratie hebben gejat er waarschijnlijk wel voor gezorgd dat het werk behouden is gebleven. In 1849 schoten Franse troepen onder generaal Oudinot namelijk Paus Pius IX te hulp tegen de zelfverklaarde Romeinse Republiek. De Fransen bombardeerden de Gianicolo en raakten daarbij per ongeluk de San Pietro, waarvan delen zwaar beschadigd raakten. Als de Transfiguratie nog in de kerk had gehangen, was het schilderij misschien verloren gegaan.

Overige bezienswaardigheden

Hieronder een impressie van de rest van de kerk.

Tempietto

Het Tempietto – Italiaans voor kleine tempel – wordt vaak gezien als het eerste Renaissancegebouw in Rome. De bouwopdracht werd in 1500 gegeven door Koning Ferdinand en Koningin Isabella van Spanje, hierboven reeds genoemd. Ferdinand en Isabella maakten gebruik van de diensten van Donato Bramante (1444-1514), die later de eerste architect van de nieuwe Sint Pieter zou worden. Het Tempietto is een religieus gebouw. Het is een kapel gewijd aan de apostel Petrus, gebouwd op de plek waar hij volgens de overlevering ondersteboven gekruisigd zou zijn. Die traditie is dus onzin, zoals hierboven reeds opgemerkt. De bouw begon in 1502 en het prachtige bouwwerkje in Grieks-Romeinse stijl werd in 1509 voltooid. Daarna duurde de decoratie van het interieur nog eens drie jaar. De band met Spanje is wederom evident: aan de trommel van de koepel is een wapenschild van de Spaanse koninklijke familie bevestigd.

Het Tempietto bestaat uit een kapel en een crypte. In de grootste nis in de kapel staat een beeld van Petrus met de Sleutels van de Hemel. De nis was waarschijnlijk in het verleden helemaal met goudverf beschilderd, maar hiervan zien we alleen nog wat restjes. Onder het beeld kunnen we een reliëfvoorstelling met de kruisiging van Petrus bekijken. De heilige hangt ondersteboven aan een kruis en wordt aan weerszijden geflankeerd door soldaten, trompetters en ruiters. Onderdeel van het reliëf is ook “a naked soldier with a prominent bare behind”, zoals het fantastische Churches of Rome Wiki het elegant formuleert. Het beeld van Petrus wordt geflankeerd door beelden van twee van de vier evangelisten, die in kleinere nissen staan. Dit zijn Johannes en Mattheus, herkenbaar aan de adelaar en de mens. Aan de andere kant van de kapel vinden we de andere twee evangelisten.

De crypte is niet voor publiek toegankelijk, maar men kan naar binnen turen door de deuropening. In de crypte ligt een mooie Cosmatenvloer en de muren zijn van veelkleurig marmer. Boven het altaar staat een beeld van Petrus, wederom met de Sleutels van de Hemel. Hij wordt geflankeerd door engelen. Het altaar heeft een inscriptie, enigszins verweerd, maar de tekst kan gereconstrueerd worden (door specialisten, niet door mij). Er staat:

“Sacellum Apostolorum Principis Martirio Sacrum Ferdinandus Hispaniarum Rex et Elisabeth Regina Catholici post erectam ab eisdem posuerunt Anno Salutis Christianae MDII.” (bron)

en deze woorden betekenen dat het Tempietto in het jaar 1502 werd gebouwd door de katholieke monarchen Ferdinand en Isabella van Spanje op de plek van het heilige graf van de eerste en belangrijkste van de apostelen.

Fontana dell’Acqua Paola

Net om de hoek van de San Pietro staat de enorme Fontana dell’Acqua Paola, die de bezoeker zou kunnen herkennen van de openingsscène van de film La Grande Bellezza, de film die de Oscar voor Beste Buitenlandse Film won in 2014. In het zevende jaar van zijn pontificaat (dat was in 1612) voltooide Paus Paulus V de restauratie van een oud Romeins aquaduct uit de tijd van keizer Trajanus. Het restauratieproject was bedoeld om de burgers van de Gianicolo van vers drinkwater te voorzien. De enorme fontein werd gebouwd als eindpunt van het aquaduct. Ze werd in 1690 nog vergroot door Carlo Fontana, de man die ook de achthoekige fontein op de Piazza di Santa Maria in Trastevere ontwierp. De fontein staat bekend als “Il Fontanone”, de Grote Fontein, een naam die ze zeker verdient.

Bronnen

• Capitool Reisgidsen Rome, 2009, p. 219;
• Luc Verhuyck, SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome, p. 67-69 en 102-103;
• San Pietro in Montorio op Churches of Rome Wiki.

Update 29 januari 2022: nieuwe en verbeterde foto’s toegevoegd.