Florence: San Miniato al Monte

Het werd tijd dat ik eens een bijdrage zou schrijven over de San Miniato al Monte, een van mijn favoriete kerken in Florence. De kerk staat aan de andere kant van de rivier de Arno, en zoals haar naam al suggereert, werd ze gebouwd op een heuvel die uitkijkt over de stad. Het is een behoorlijke klim om er te komen, maar de inspanning is meer dan de moeite waard. Wie de San Miniato benadert, ziet wellicht dat de kerk en de aangrenzende gebouwen zijn omringd door verdedigingsmuren. Deze werden ooit door Michelangelo gebouwd om het complex te verdedigen tijdens het Beleg van Florence (1529-1530) en men kan ze ook zien op een beroemd fresco van dit beleg van de hand van Giorgio Vasari en Giovanni Stradano. Later liet Groothertog Cosimo I de’ Medici een echte vesting bouwen. De muren van deze vesting omsluiten vandaag de dag de vreedzame en serene Cimitero Delle Porte Sante, een begraafplaats waar men ook het graf van Carlo Collodi kan vinden, de auteur van De Avonturen van Pinocchio.

Geschiedenis van de kerk

De kerk is vernoemd naar Sint Minias – San Miniato in het Italiaans – die in het jaar 250 in Florence de marteldood stierf. Volgens de overlevering was hij een Armeense soldaat in het Romeinse leger; in andere versies van het verhaal was hij een koopman. Toen bekend was geworden dat hij een christen was, werd hij voor keizer Decius (249-251) gesleept en ter dood veroordeeld. Nadat een poging hem voor de wilde beesten te gooien (damnatio ad bestias) was mislukt, gaf de keizer zijn soldaten de opdracht de Armeniër aan de oever van de Arno te onthoofden. Minias raapte echter doodleuk zijn afgehakte hoofd op, nam het onder zijn arm, stak de rivier over en beklom de heuvel. Daar stortte hij ter aarde en werd hij begraven op de plek waar hij was gestorven. Natuurlijk is dit een verhaal uit het rijk van de religie, waar feiten en fictie vaak door elkaar heen lopen. Het is mogelijk dat Minias echt heeft bestaan en Decius vervolgde zeker christenen (en anderen die weigerden te offeren aan de traditionele Romeinse goden), maar de rest van het verhaal is vrome nonsens.

Niettemin stond er sinds de late achtste eeuw een heiligdom of kapel gewijd aan Sint Minias op de heuvel. In 1018 besloot Ildebrando of Hildebrand, de bisschop van Florence, een echte kerk op deze plek te bouwen, een schitterende nieuwe basiliek in de Toscaans-Romaanse stijl. De bouw duurde zo’n twee eeuwen en de kerk werd pas in de vroege dertiende eeuw voltooid. De San Miniato wordt sinds de veertiende eeuw beheerd door een gemeenschap van Benedictijner monniken van Santa Maria di Monte Oliveto (“Olivetanen”), en er heeft hier een kloostergemeenschap geleefd sinds het prille begin in 1018. Dankzij de Olivetanen wordt het kloosterleven in dit deel van Florence in stand gehouden, zelfs in de eenentwintigste eeuw. Men kan iedere dag hun Gregoriaanse gezang horen als ze de Eucharistie en de Vespers vieren.

Exterieur

De kerk heeft de vorm van een klassieke Romeinse basilica. Er is maar één apsis en geen dwarsschip. De San Miniato heeft een klokkentoren uit de zestiende eeuw die een oudere toren verving die in 1499 was ingestort. Tijdens het Beleg van Florence in 1529-1530 diende de onvoltooide toren als een platform voor geschut. Daarna is hij nooit meer afgebouwd en hij ziet er dan ook een beetje als een stompje uit. Het gebouw naast de kerk is het klooster, en daar kan men ook het Palazzo dei Vescovi vinden, het oude zomerverblijf van de bisschoppen van Florence.

De kerk zelf is gebouwd met eenvoudige stenen, maar haar gevel, opgericht tussen de late elfde en de dertiende eeuw is terecht beroemd. Het afwisselend gebruik van wit en groen marmer in combinatie met de decoratieve geometrische patronen is werkelijk schitterend. In het onderste gedeelte van de gevel zien we zes zuilen gemaakt van groene serpentijn die vijf bogen ondersteunen. Deze overspannen drie echte en twee nepingangen. In het bovenste gedeelte zien we meer geometrische patronen, twee kleine ronde ramen en één groter rechthoekig raam. Aan weerszijden van dit laatste raam bevinden zich twee zuilen met leeuwenkoppen. Daarboven is een fronton met twee duiven. De gevel zelf heeft eveneens een fronton, met negen bogen en diverse sierelementen, waaronder draken, kandelaars en een kruis.

Boven op de gevel staat een bronzen adelaar, het symbool van de Arte di Calimala, het gilde van de stoffenhandelaren. Dit gilde financierde een deel van de gevel en haar leden waren de beschermheren van de kerk. Het meest in het oog springende deel van de gevel is evident het kleine mozaïek boven het rechthoekige raam. Het is gemaakt in de dertiende eeuw en uitgevoerd in de Laat-Byzantijnse stijl. Het mozaïek toont Christus de Pantokrator op zijn troon tussen de Maagd Maria en Sint Minias. Mocht u het zich afvragen: het voorwerp dat Minias in handen heeft, is een martelaarskroon. Het gevelmozaïek is in de negentiende eeuw zwaar gerestaureerd, en dat is te zien.

Interieur en kapellen

Het kan nogal donker zijn in de kerk, en het is er op een hete zomerdag zeker lekker koel. Vergeet niet om de prachtige marmeren vloer te bewonderen, die van 1207 dateert. Deze is nogal kwetsbaar en was om die reden afgezet toen ik de San Miniato in juni 2016 en april 2023 bezocht. Net als bij het gevelmozaïek buiten vinden we op de vloer ingewikkelde en intrigerende geometrische patronen, evenals tekens van de dierenriem. De San Miniato heeft een open dak, i.e. er is geen plafond in de kerk. Merk op dat de houten balken versierd zijn: in de kleurige rode en blauwe vakken zijn adelaars en andere dieren geschilderd.

De San Miniato heeft slechts twee kapellen. In de linker zijbeuk vinden we de Kapel van de Kardinaal van Portugal. Deze werd gebouwd voor de graftombe van kardinaal Giacomo di Coimbra, die in 1459 in Florence was gestorven. De kardinaal was nog erg jong toen hij stierf, slechts 25 of 26 jaar oud. Om onduidelijke redenen kreeg de jonge Portugese kardinaal een grandioze graftombe in een prachtige kapel in een van de mooiste kerken in Florence.[1] De kapel zelf is het werk van Antonio Manetti (1423-1497). Antonio Rossellino (1427-1479) en zijn oudere broer Bernardo (1409-1464) verzorgden de magnifieke graftombe, terwijl Luca della Robbia (ca. 1400-1482) verantwoordelijk was voor de geglazuurde terracottaversieringen van het plafond. Andere kunstenaars die betrokken waren bij de decoratie van de kapel waren de schilder Alesso Baldovinetti (1425-1499) en de broers Antonio en Piero del Pollaiuolo. De laatste keren dat ik de San Miniato bezocht, waren de hekken van de kapel op slot en was het alleen mogelijk van een afstandje naar binnen te kijken.

De andere kapel in de kerk is niet echt een kapel. Ik doel op de zogenaamde Kapel van het Crucifix. Eigenlijk houdt deze niet meer in dan een versierde overkapping boven een marmeren altaar uit de vijftiende eeuw, en dan ook nog zonder crucifix. De “kapel” werd ontworpen door de beeldhouwer en architect Michelozzo (1396-1472), en Luca della Robbia was verantwoordelijk voor de rozetten van het plafond. Het altaarstuk achter in de kapel wordt toegeschreven aan de Florentijnse schilder Agnolo Gaddi (ca. 1350-1396). Het paneel toont aan de linkerkant de Heilige Johannes Gualbertus (San Giovanni Gualberto in het Italiaans; gestorven in 1073) en aan de rechterkant Sint Minias. Minias draagt een helder blauw en roze gewaad, terwijl Gualbertus de zwarte habijt draagt van de Orde van de Vallombrosianen, een tak van de Benedictijnen die hij zelf gesticht had. Omdat een groot deel van het middenschip was afgesloten om de vloer te beschermen, kon ik alleen een foto vanaf de zijkant maken. De beide heiligen zouden echter zichtbaar moeten zijn.

Maar hoe zit het dan met dat crucifix, waar is dat dan gebleven? Het verhaal van het crucifix is nauw verboden met Johannes Gualbertus. Toen Gualbertus rond het jaar 1030 vergezeld van gewapende manschappen Florence binnenkwam, stond hij plotseling oog in oog met de man die zijn broer had vermoord. Gualbertus stond op het punt de man uit wraak te doden, maar de moordenaar viel op zijn knieën en smeekte om vergiffenis. Hij herinnerde Gualbertus eraan dat het Goede Vrijdag was en dat Christus op die dag was gekruisigd. Na enige aarzeling besloot Gualbertus de man te vergeven. Later ging de toekomstige heilige de San Miniato binnen om te bidden. De figuur van Christus op het crucifix zou toen met zijn hoofd hebben geknikt en daarmee de handelwijze van Gualbertus hebben goedgekeurd. Het crucifix werd eeuwenlang vereerd in de kapel van Michelozzo, maar kennelijk is het al lang geleden verhuisd naar de kerk van Santa Trinita elders in Florence.[2] Dat is ook wel logisch, want de Santa Trinita is de moederkerk van de Vallombrosianen.

Crypte, koor en apsis

In beide zijbeuken leiden trappen naar de crypte en naar het verhoogde koor. De crypte is het oudste gedeelte van de basiliek, maar ze is vooral interessant voor degenen die willen bidden in de nabijheid van de relikwieën van Sint Minias, die hier bewaard zouden worden. In de crypte vinden we enkele fresco’s van de hand van Taddeo Gaddi (gestorven in 1366), de vader van Agnolo Gaddi.

Via de trappen die naar het koor leiden, komen we bij het sanctuarium, de apsis en het hoogaltaar van de kerk (helaas afgesloten in 2023). Boven het hoofdaltaar zien we een crucifix van – alweer – Luca della Robbia. Een hoogtepunt nabij het koor is de prachtige dertiende-eeuwse ambo of preekstoel, gemaakt door een onbekende kunstenaar. De voorkant van de ambo is versierd met de symbolen van drie van de vier Evangelisten. We zien, van boven naar beneden, een adelaar, een mens en een leeuw, dus Johannes, Mattheus en Marcus zijn vertegenwoordigd. Ik heb geen idee waarom de os van Lucas ontbreekt.

Hét hoogtepunt van de kerk is het immense apsismozaïek, dat in wezen dezelfde voorstelling heeft als het kleinere mozaïek van de gevel buiten. Wederom zien we Christus Pantokrator, geflankeerd door de Maagd Maria en Sint Minias. Minias heeft het bijschrift “Rex Erminie”, “Koning van Armenië. In de voorstelling zijn ook de symbolen van de vier Evangelisten opgenomen, ditmaal inclusief de os van Lucas.

Onder het mozaïek staat een datum in Romeinse cijfers, waaruit we kunnen afleiden dat het is gemaakt (of in elk geval voltooid) in 1297. Ik kon geen lichtknopje vinden of een machine om het mozaïek te verlichten. Dat is jammer, want het kan erg donker zijn in de kerk.

Sacristie

Ik heb de San Miniato drie keer bezocht. De eerste keer was in april 2010, de tweede keer in juni 2016 en de laatste keer in april 2023. Ik kan me niet herinneren dat ik tijdens mijn eerste bezoek ook de sacristie heb gezien. Misschien was die toen gesloten (een sacristie is vaak niet toegankelijk voor bezoekers). In 2016 was de ruimte echter opengesteld voor het publiek. Bezoekers werd om een kleine gift gevraagd, maar er was niemand aanwezig om te controleren of ze ook echt betaalden. Zelf betaalde ik natuurlijk graag een paar muntstukken en ik nam een brochure over de kerk mee, geschreven door de Olivetanen zelf. In 2023 was de sacristie weer dicht.

De sacristie heeft fresco’s van de hand van Spinello Aretino (ca. 1350-1410), een kunstenaar die – zoals zijn naam al suggereert – voornamelijk actief was in Arezzo. Aretino schilderde de fresco’s in de sacristie toen hij achter in de dertig was, tussen 1387 en 1388. De muurfresco’s gaan allemaal over het leven van Sint Benedictus van Nursia (ca. 480-547). De keus voor Benedictus is niet verrassend te noemen, want de San Miniato is altijd beheerd door monniken die de Regel van Benedictus volgen (de monniken vóór de Olivetanen deden dat eveneens). Een van de scènes toont de Ostrogotische koning Totila die Sint Benedictus eer bewijst, een andere toont de dood van Benedictus in zijn klooster van Monte Cassino. Het plafond werd eveneens beschilderd door Aretino en hier zien we de vier Evangelisten en hun respectieve symbolen. Alle fresco’s zijn zwaar gerestaureerd.

‘A church with a view’

Zelfs mensen die niet van kerken houden, hebben een uitstekende reden om de heuvel te beklimmen en naar de San Miniato te gaan: deze kerk heeft een van de mooiste uitzichten van Florence te bieden. Het uitzicht vanaf het bekendere Piazzale Michelangelo, iets verder heuvelafwaarts, is vrij mooi, maar dat vanaf de San Miniato is vele malen mooier. Het is hierboven ook veel rustiger, want de San Miniato trekt geen hordes toeristen. Het is geweldig om alle bezienswaardigheden van Florence te zien liggen tegen een achtergrond van zacht glooiende Toscaanse heuvels. Een echte aanrader dus!

Bronnen: voor deze bijdrage heb ik gebruik gemaakt van diverse bronnen. Onder meer van twee reisgidsen, een van Dorling Kindersley over Florence & Toscane en een van de ANWB over Florence. Een andere bron was het Italiaanse Wikipedia, en daarnaast was de website The Churches of Florence bijzonder nuttig.

Noten

[1] De jonge kardinaal was de zoon van Infante Pedro, Hertog van Coimbra (1392-1449). Een beeld van Pedro, broer van Hendrik de Zeevaarder, is onderdeel van de Padrão dos Descobrimentos in Lissabon.

[2] Ik moet toegeven dat ik het voorwerp daar niet heb kunnen vinden. Pas later las ik dat het zich links van de beroemde Sassetti-kapel zou moeten bevinden.

Bijgewerkt 13 mei 2023.