Pisa: Het Baptisterium en de Scheve Toren

De Duomo, al eerder besproken, is het oudste gebouw op de Piazza dei Miracoli, of beter gezegd: het gebouw waarvan de constructie het eerste begon. Nummers twee en drie zijn het Baptisterium en de Scheve Toren. Bijna iedereen in Nederland kent de Scheve Toren. Dat komt niet omdat iedereen ook daadwerkelijk Pisa heeft bezocht, maar omdat de Toren van Pisa een bekend gezelschapsspel is, dat ook gespeeld werd in een quiz die jarenlang op de televisie werd uitgezonden. Doel van het spel is om zoveel mogelijk miniatuurmannetjes op de gevaarlijk instabiele Toren van Pisa te plaatsen zonder dat de toren omvalt en de mannetjes van de galerijen kukelen.

Het Baptisterium

Ik zal het Baptisterium echter eerst bespreken, aangezien het het op één na oudste gebouw is. Een van de eerste zaken die opvallen aan dit gebouw, dat geheel van marmer is gemaakt, is dat het simpelweg enorm is. Het is de grootste doopkapel in heel Italië, bijna 55 meter hoog. Bovenop staat een beeld van Johannes de Doper, en als we dit beeld meetellen, strekt het Baptisterium zich zelfs een paar centimeter boven de Scheven Toren uit. Het tweede wat opvalt, is dat het gebouw een fusie van stijlen is. Het onderste gedeelte van het Baptisterium is gebouwd in dezelfde Pisaans-Romaanse stijl als de Duomo, maar ongeveer halverwege het gebouw verandert de stijl in Gotisch. Het contrast tussen de ronde bogen van de eerstgenoemde stijl en de puntbogen van de tweede is moeilijk te missen. Voor deze verandering van stijl bestaat een simpele verklaring: het Baptisterium is het resultaat van een bouwproces dat meer dan 130 jaar in beslag nam, en misschien zelfs meer dan 200 jaar.

De eerste steen voor het Baptisterium werd in 1152 gelegd. Mijn reisgids beweert dat het gebouw in 1284 werd voltooid, maar andere bronnen noemen het jaar 1363. Het laatstgenoemde jaar is wellicht plausibeler, want 1284 was het jaar waarin de marine van Pisa een zware nederlaag leed (zie hieronder). Dit leidde waarschijnlijk tot een bouwstop, aangezien de Pisanen wel belangrijkere zaken aan hun hoofd hadden. De eerste architect was een man genaamd Diotisalvi, over wie we weinig weten. Het staat echter buiten kijf dat hij het gebouw heeft ontworpen, want hij heeft het ook gesigneerd. Onder vermelding van het jaar 1153 van de Pisaanse Kalender, schreef hij de simpele Latijnse tekst:

MCLIII, MENSE AUGUSTI FUNDATA FUIT HAEC ECCLESIA
DEUSTESALVET MAGISTER HUIUS OPERIS
(“In de maand augustus van het jaar 1153 werd deze kerk gesticht. Was getekend: de meester van dit werk, Deustesalvet”)

Diotisalvi was vermoedelijk alleen verantwoordelijk voor de begane grond. Het gebouw werd waarschijnlijk al gebruikt voor ceremonies toen Nicola Pisano (ca. 1220-1284) en zijn zoon Giovanni (ca. 1250-1315) het werk in het midden van de dertiende eeuw voortzetten. Nicola beeldhouwde ook de prachtige preekstoel in het Baptisterium (zijn zoon was verantwoordelijk voor het exemplaar in de Duomo). De kunstenaar Guido Bigarelli da Como verzorgde het doopvont. Het beeld van Johannes de Doper werd uitgevoerd in brons en is een werk van de moderne beeldhouwer Italo Griselli (1880-1958).

De Scheve Toren

De Scheve Toren is feitelijk de vrijstaande campanile of klokkentoren van de Duomo. De toren is het op twee na oudste gebouw op de Piazza. Voor de scheefheid bestaat een bijzonder eenvoudige verklaring: de fundering van de toren is tamelijk slecht. De fundamenten reiken slechts drie meter diep en dit was evident niet genoeg voor de zachte grond waarop deze zeer zware toren werd gebouwd. De Duomo en het Baptisterium staan overigens ook een beetje uit het lood, maar bij de klokkentoren is dit pas echt duidelijk. Reeds tijdens de bouw begon de toren over te hellen en de werklieden moesten dan ook telkens wanneer ze een nieuwe verdieping aan de toren toevoegden correcties aanbrengen.

De eerste steen werd in 1173 gelegd. Wie de eerste architect was, weten we niet. Vasari schreef het werk toe aan Guglielmo en Bonnano Pisano, maar recent onderzoek suggereert dat Diotisalvi als eerste verantwoordelijk was voor de toren, dezelfde man dus die ook de eerste architect van het nabijgelegen Baptisterium was. Het probleem is echter dat Diotisalvi wel het Baptisterium signeerde, maar niet de klokkentoren. In elk geval heeft de oorspronkelijke architect niet lang genoeg geleefd om zijn ontwerp voltooid te zien worden. Het gehele bouwproces duurde bijna 200 jaar. De toren heeft zeven niveaus: een begane grond en zes verdiepingen met zuilengalerijen boven op elkaar. De klokkenkamer helemaal bovenin werd in 1372 voltooid en hiermee was het gehele gebouw dan eindelijk af.

Net als met het Baptisterium het geval was, werd de klokkentoren in fasen gebouwd. De begane grond en eerste verdieping werden rond 1178 voltooid, maar daarna kwam de bouw stil te liggen als gevolg van de vele oorlogen van de Republiek Pisa tegen haar Toscaanse rivalen. Het bouwproces werd in 1272 hervat, maar werd weer opgeschort na de zware nederlaag van de marine van Pisa tegen Genua in de Zeeslag van Meloria van 1284. Na de nederlaag raakte Pisa snel haar positie als zeemacht en regionale macht in Toscane kwijt. In de vroege jaren 1400 kwam de stad onder hegemonie van Florence, maar de Pisanen wisten gelukkig nog wel rond 1372 eindelijk hun Scheve Toren af te bouwen.

In de loop der eeuwen kwam de toren steeds schever te staan en was er een ernstig risico dat hij om zou vallen. Als onderdeel van een 1 aprilgrap in 1960 meldde het Nederlandse journaal zelfs dat dit daadwerkelijk was gebeurd. Tussen 1990 en 2001 werd de toren afgesloten voor het publiek en werd gepoogd hem te stabiliseren. Deze pogingen hadden succes en de toren staat nu minder uit het lood. Natuurlijk heeft men de toren niet helemaal rechtgezet, want juist de scheefstand van het gebouw was een kenmerk dat duizenden toeristen uit de hele wereld naar Pisa trok en trekt. Men ziet dan ook vaak toeristen poseren voor een foto waarop ze net doen alsof ze de toren met hun handen proberen te behoeden voor omvallen.

Bijgewerkt 24 augustus 2023.