Ravenna: Tombe van Dante

Dante Alighieri (ca. 1265-1321) is misschien wel de beroemdste Italiaanse dichter aller tijden. Hij is vooral bekend van zijn Divina Commedia (Goddelijke Komedie), die uit drie delen bestaat: Hel, Louteringsberg en Paradijs. Hoewel Dante geboren en getogen was in Florence en tot de belangrijkste Florentijnen in de geschiedenis kan worden gerekend, bracht hij de laatste negentien jaar van zijn leven in ballingschap door. Dat is de reden dat we zijn laatste rustplaats niet in Florence vinden, maar zo’n 100 kilometer verder naar het noordoosten, in Ravenna. Aangezien ik Dante al meerdere malen op deze website heb genoemd (hier, hier en hier), is het hoog tijd nu zijn graftombe in Ravenna te bespreken.

De ballingschap van Dante

Het Italië van de dertiende en veertiende eeuw werd verscheurd door een schijnbaar eindeloos conflict tussen de Welfen aan de ene kant en de Ghibellijnen aan de andere. Ik denk niet dat het nuttig is dit hele conflict hier gedetailleerd te analyseren, dus ik zal me beperken tot de belangrijkste aspecten ervan. Het kwam er in feite op neer dat de Welfen de Paus steunden, terwijl de Ghibellijnen aan de kant van de keizer van het Heilige Roomse Rijk stonden. In Florence hadden beide partijen hun aanhangers. Iedere factie had een eigen hoofdkwartier, een eigen leger en een eigen politieke structuur. De Welfen hadden tot 1260 de macht in de stad. In dat jaar leed Florence een smadelijke nederlaag op het slagveld tegen Siena. Na deze zogenaamde Slag bij Montaperti namen de Ghibellijnen de macht in Florence over, maar zo’n zes jaar later waren ze die alweer kwijt. Nadat een Welfisch Florence samen met bondgenoot Karel van Anjou in 1269 het leger van Siena in de Slag bij Colle Val d’Elsa had verslagen, konden de Florentijnse Welfen hun greep op de stad verstevigen. Ze zouden die niet meer uit handen geven.

Vervolgens gebeurde er wat zo vaak in de geschiedenis is gebeurd: zodra een gemeenschappelijke vijand is verslagen, beginnen voormalige bondgenoten onderling te vechten. Na hun overwinning op de Ghibellijnen splitsten de Florentijnse Welfen zich op in twee nieuwe facties, de Neri (‘Zwarten’) en de Bianchi (‘Witten’). Dante was lid van de Witten en dat bleken uiteindelijk de verliezers te zijn. De Zwarten kregen steun van Paus Bonifatius VIII (1294-1303) en slaagden er in 1301 in de Witten ten val te brengen. De Witte leiders werden gestraft en in 1302 werd Dante verbannen. De dichter zwierf vele jaren door Italië. Hij verbleef op verschillende plaatsen, bijvoorbeeld in Verona en – vermoedelijk – Lucca. In 1318 vestigde hij zich uiteindelijk in Ravenna, waar hij zijn Goddelijke Komedie voltooide. Dante Alighieri stierf in 1321 na terugkeer van een missie naar Venetië en werd in Ravenna begraven. Men vindt zijn graftombe naast de kerk van San Francesco.

De San Francesco

De Basilica di San Francesco staat ten zuiden van de centrale Piazza del Popolo. De kerk is oud, erg oud, maar van haar Laatantieke vorm en uitstraling is tegenwoordig nog maar bitter weinig over. De basiliek werd vermoedelijk gesticht vóór of tijdens het episcopaat van bisschop Neon (450-473), die de meeste bekendheid geniet vanwege zijn betrokkenheid bij de herbouw en decoratie van het Orthodoxe Baptisterium in Ravenna. De kerk heette aanvankelijk de Basilica Apostolorum, de kerk van de apostelen, en was gewijd aan Petrus en Paulus. Ze werd in de tiende of elfde eeuw geheel herbouwd en kreeg als nieuwe naam de San Pietro Maggiore. In 1261 werd de kerk aan de Franciscanen geschonken, hetgeen de huidige naam verklaart. Een radicale verbouwing in de achttiende eeuw was verantwoordelijk voor de huidige externe vormgeving van de kerk.

De San Francesco is zeker niet de interessantste kerk in Ravenna. Haar gevel is gemaakt van eenvoudige baksteen en er is geen enkele vorm van versiering. Zowel de gevel als de vierkante middeleeuwse toren zien er vooral functioneel en robuust uit. Het interieur van de kerk is eveneens erg simpel. Oorspronkelijk waren hier vele Barokversieringen te zien, maar deze zijn tussen 1918 en 1921 allemaal verwijderd. De interessantste nog aanwezige elementen zijn waarschijnlijk de zuilen en imposten, die uit het midden van de vijfde eeuw dateren en daarom wellicht onderdeel van de oorspronkelijke basiliek waren. De zuilen zijn gemaakt van Proconnesisch marmer, geïmporteerd van een eiland in de Zee van Marmara nabij Constantinopel. In de zijbeuken van kerk treft men verscheidene sarcofagen aan. Een daarvan is een vroegchristelijke sarcofaag die werd hergebruikt voor een lid van de familie Da Polenta. Deze familie domineerde tussen 1275 en 1440 het politieke leven in Ravenna. Het was een lid van de Da Polenta’s, Guido da Polenta, die in 1318 Dante uitnodigde om naar Ravenna te komen.

En dan is er nog de crypte van de kerk. Deze dateert van de negende of tiende eeuw en staat tegenwoordig helemaal onder water. Men ziet de goudvissen rondzwemmen. Dat is vooral curieus, maar erg mooi is de mozaïekvloer uit de tijd van bisschop Neon die in de crypte bewaard is gebleven. De vloer, die dus meer dan 1.500 jaar oud is, bevat twee teksten, een in het Grieks en een in het Latijn. De Griekse tekst verwijst naar Hesychios en Gemella, die een stukje van het mozaïek hebben gesponsord. De Latijnse tekst verwijst op zijn beurt naar het feit dat bisschop Neon in de crypte werd begraven.

De graftombe

De huidige Tomba di Dante bevindt zich links van de kerk. De graftombe is in wezen een achttiende-eeuwse Neoklassieke tempel, gebouwd in opdracht van kardinaal Luigi Valenti Gonzaga (1725-1808) door de architect Camillo Morigia (1743-1795). Het werk aan de graftombe begon in 1780 en twee jaar later was de klus geklaard. Boven de ingang staat de tekst DANTIS POETAE SEPVLCRVM, “de tombe van de dichter Dante”. Binnen zien we een Romeinse sarcofaag uit de Oudheid en een reliëf dat is gebeeldhouwd door de kunstenaar Pietro Lombardo (ca. 1435-1515). Op het reliëf staat een peinzende Dante achter een lessenaar (zie de afbeelding hierboven).

De sarcofaag van Dante stond aanvankelijk buiten het Braccioforte-klooster naast de San Francesco. In de vijftiende eeuw liet de Venetiaanse Podestà van Ravenna, Bernardo Bembo (1433-1519), de kist naar de westzijde van het klooster verplaatsen. Hij gaf tevens de eerder genoemde Pietro Lombardo de opdracht een kleine kapel te bouwen (die later door het bouwwerk van Morigia vervangen werd). Toen de Florentijnen in de zestiende eeuw Dantes overblijfselen opeisten, haalden de Franciscanen diens beenderen uit de sarcofaag en verstopten ze. Ze werden in 1810 opnieuw verstopt toen de Fransen onder Napoleon alle religieuze ordes verboden. Pas in 1865 werden Dantes overblijfselen herontdekt. Toen pas konden ze weer in de Tomba di Dante worden geplaatst, waar ze nog altijd rusten (de beenderen werden tijdens de Tweede Wereldoorlog wel korte tijd elders begraven, uit angst voor bombardementen van de Geallieerden).

Bronnen

• Deborah Mauskopf Deliyannis, Ravenna in Late Antiquity, p. 7 en 102-103;
• Franco Cesati, The Medici. Story of a European Dynasty, p. 11-12;
• Tomba di Dante op het Italiaanse Wikipedia;
• Ravenna Turismo website.

Update 15 augustus 2022: tekst en afbeeldingen zijn bijgewerkt.