Rome: San Teodoro

Deze lieflijke, tempelachtige kerk ligt tegen de helling van de Palatijn aan. De San Giorgio in Velabro staat om de hoek. Net als bij deze San Giorgio het geval is, is de San Teodoro gewijd aan een specifiek oosterse heilige, Sint Theodoor. Zoals ik al eerder heb aangegeven, waren er meerdere heiligen die Theodoor heetten. In dit geval is het vrij zeker dat de kerk is gewijd aan Theodoor van Amasea (in het huidige Turkije), ook bekend als Theodoor Tiro (“de rekruut”). Deze laatste bijnaam geeft aan dat hij een soldaat in het Romeinse leger was, en net als San Giorgio (Sint Joris) wordt Sint Theodoor vaak als “soldatenheilige” aangeduid. De San Teodoro was oorspronkelijk een Rooms-Katholieke kerk, maar wordt nu gebruikt door de Grieks-Orthodoxe gemeenschap in Rome (op de piazza wappert de Griekse vlag). Het interessantste kunstwerk van de kerk is het apsismozaïek.

Geschiedenis

We weten niet wanneer de oorspronkelijke kerk werd gesticht. Pas in 774 wordt ze in de historische bronnen vermeld bij gelegenheid van een restauratie waartoe Paus Adrianus I (772-795) de opdracht gaf. In moderne bronnen wordt ze meestal een kerk uit de zesde of zevende eeuw genoemd. Sint Theodoor genoot zeker bekendheid in het Rome van de zesde eeuw, want er is een Sint Theodoor afgebeeld op het apsismozaïek van de kerk van Santi Cosma e Damiano op het Forum Romanum. We weten niet of dit dezelfde Theodoor is, maar de andere Theodoor (doorgaans Theodoor Stratelates genoemd) zou heel goed dezelfde heilige kunnen zijn. Het is daarom mogelijk dat de San Teodoro werd gebouwd ergens tussen 526/530 (toen de Santi Cosma e Damiano verrees) en 680. In dat jaar zou Paus Agatho (678-681) de eerste titulaire diaken van de kerk hebben benoemd.

Er is geen bewijs dat de kerk een omgebouwde heidense tempel is of op de fundamenten van zo’n tempel werd gebouwd, al klopt het zeker dat een flink aantal van dat soort tempels rond was, net als de San Teodoro (cf. de zogenaamde Tempel van Romulus op het Forum Romanum of de Tempel van Hercules Olivarius op het Forum Boarium). Omdat de vroege geschiedenis van de San Teodoro helemaal niet gedocumenteerd is, weten we niet waarom degenen die de kerk lieten bouwen voor een rond grondplan kozen. Hier speelt dus dezelfde vraag als bij de kerk van Santo Stefano Rotondo op de Caelius. Misschien was het ronde grondplan bedoeld als imitatie van de rotonde van de Heilig Grafkerk in Jeruzalem, maar dit is slechts speculatie.

De kerk werd tweemaal gerestaureerd in de achtste eeuw en daarna nogmaals in de negende. In de tweede helft van de vijftiende eeuw was er echter weinig meer van de kerk over dan een ruïne. In opdracht van Paus Nicolaas V (1447-1455) moest de San Teodoro daarom helemaal compleet herbouwd worden. Gelukkig overleefde het kostbaarste bezit van de kerk, haar apsismozaïek, deze nieuwbouw, al werden er wel wat zaken aan veranderd (zie hieronder). Paus Clemens XI (1700-1721) besloot in 1703 de herbouwde kerk te restaureren. De San Teodoro was altijd al omringd geweest door een begraafplaats, en die veranderde nu langzaam in een moeras, waardoor de fundamenten van de kerk bedreigd werden. De favoriete architect van de Paus, Carlo Fontana (1634/38-1714), loste dit probleem op door de begraafplaats te vervangen door een charmante kleine piazza die we ook vandaag de dag nog kunnen bewonderen. Fontana renoveerde de kerk ook in de stijl van de Barok, maar hij kreeg geen toestemming om de koepel te vervangen.

Zoals hierboven reeds vermeld, zou de San Teodoro volgens de overlevering al sinds 680 een titelkerk zijn geweest. Paus Sixtus V (1585-1590) schafte de titel af, maar deze werd in 1959 in ere hersteld. De laatste titulaire diaken van de kerk stierf in 2000. Vanaf dat jaar wordt de kerk gebruikt voor Grieks-Orthodoxe diensten en dit was nog steeds zo toen ik de San Teodoro in 2013, 2017 en 2022 bezocht.

Interieur

Omdat dit nu een Orthodoxe kerk is, staat er een iconostase die het sanctuarium scheidt van het schip van de kerk. Het interieur is tamelijk eenvoudig en zonder opsmuk. De decoraties, voornamelijk iconen, zijn eigenlijk niet zo interessant. De enige echte schat in de hele kerk is het apsismozaïek uit het midden van de zesde of de zevende eeuw. Helaas is het licht in de kerk niet ideaal en verhindert de iconostase bezoekers om dichter bij het mozaïek te komen. Het kan daarom lastig zijn om de schoonheid van het mozaïek volledig op waarde te schatten.

Het mozaïek toont ons Christus in het midden, met een staf in zijn linkerhand. Hij zit op een globe, net als in de beroemde San Vitale in Ravenna. Boven hem zien we de Hand van God. Christus wordt geflankeerd door Paulus en Petrus en nog twee heiligen. De heilige links (i.e. rechts van Christus) is vermoedelijk Sint Theodoor. Het is eigenlijk wel vrij zeker dat hij het is, maar daarbij moet wel opgemerkt worden dat hij voor geen meter lijkt op de Sint Theodoor in de Santi Cosma e Damiano. De heilige is afgebeeld als een jongeman met golvend blond haar. Dit deel van het mozaïek werd tijdens de herbouw van Paus Nicolaas in de vijftiende eeuw opnieuw gelegd. De stilistische verschillen tussen Theodoor en de andere figuren op het mozaïek springen direct in het oog. De steentjes en stukjes glas (tesserae) waarvan mozaïeken worden gemaakt hebben helaas de neiging na verloop van tijd los te laten. Het is dan ook erg waarschijnlijk dat dit gedeelte van het San Teodoro-mozaïek al aan het afbrokkelen was toen Paus Nicolaas de kerk liet herbouwen. Het gezicht van Theodoor had mogelijk wat plastische chirurgie nodig!

Opmerkelijk genoeg lijkt de figuur aan de rechterkant (i.e. links van Christus) veel meer op de Sint Theodoor van het mozaïek in de Santi Cosma e Damiano. De schoenen zijn volkomen identiek en beide figuren hebben een baard en een mantel die het grootste gedeelte van het lichaam bedekt. De motieven op de twee mantels zijn weliswaar verschillend, maar de tablion (de rechthoekige versiering op de mantel) vertoont weer grote gelijkenis. De figuur ter linkerzijde van Christus kán echter niet Sint Theodoor zijn, want de voornaamste heilige van een kerk werd altijd aan de rechterzijde van Christus afgebeeld.

Maar wie is hij dan wel? Bronnen op het Internet duiden hem aan als Sint Cleonicus, een heilige die wordt omschreven als “associated with St. Theodore”. Hoewel dit op het eerste gezicht plausibel klinkt, vind ik het niettemin veelzeggend dat het informatiebord buiten de kerk hem simpelweg aanduidt als “een heilige”. Kennelijk bestaat er nog steeds veel twijfel over zijn precieze identiteit. Daar komt bij dat er nog wel meer heiligen waren die connecties hadden met Sint Theodoor, bijvoorbeeld twee mannen die Eutropius en Basiliscus heetten. Laatstgenoemde wordt in sommige bronnen zelfs een neef van Theodoor genoemd, dus de man op het mozaïek zou evengoed Basiliscus kunnen zijn. Ik heb ook nog wel een andere theorie. Deze wordt niet gesteund door harde feiten, maar toch: aangezien er twee soldatenheiligen met de naam Theodoor waren, stelt de heilige links (rechts van Christus) misschien Theodoor Tiro voor en de heilige rechts (links van Christus) Theodoor Stratelates. Indirecte steun voor deze theorie biedt het feit dat de San Giovanni in Laterano in Rome ook gewijd is aan twee Johannesen, te weten de Doper en de Evangelist. Beiden staan op het apsismozaïek.

Een object dat ooit in de kerk stond, maar in de vijftiende eeuw naar het Palazzo dei Conservatori op de Capitolijn is verplaatst, is de Capitolijnse Wolf. Ik weet nog goed dat ik de Wolf in 1996 voor het eerst zag in de Capitolijnse Musea. Toen was de heersende leer al dat de tweeling Romulus en Remus in 1471 aan het bronzen wolvenbeeld is toegevoegd. Een meerderheid van de geleerden geloofde toen echter nog wel in de theorie dat de wolf zelf een Etruskisch beeld uit de vijfde eeuw BCE was. Deze theorie is nu weerlegd. C14-dateringen en thermoluminescentiedateringen hebben overtuigend aangetoond dat de wolf pas in de elfde of twaalfde eeuw van onze jaartelling is gemaakt. Niemand lijkt te weten hoe de Capitolijnse Wolf in de San Teodoro terecht is gekomen. Dat is een even groot mysterie als de vraag wanneer deze kerk precies is gesticht.

Bronnen

• Capitool Reisgidsen Rome, 2009, p. 201-202;
• San Teodoro op Churches of Rome Wiki.

Update 7 februari 2022: betere foto’s van het apsismozaïek toegevoegd.