Rome: Sant’Agnese fuori le Mura

Er zijn twee kerken in Rome die zijn gewijd aan Sint Agnes, een zeer populaire martelares uit de vroege vierde eeuw. De bekendste van de twee, de Sant’Agnese in Agone, staat aan de Piazza Navona in het historische centrum van Rome. Hier bevond zich in de Oudheid het Stadion van Domitianus, waar Agnes volgens de overlevering werd geëxecuteerd. De andere kerk van Sint Agnes staat buiten de muren – fuori le Mura – en deze is naar mijn mening van veel groter historisch belang. De kerk staat aan de Via Nomentana, zo’n twee kilometer buiten de Porta Pia. Dat is vrij ver van het centrum van Rome en het gevolg is dat niet veel toeristen een bezoek brengen aan de Sant’Agnese fuori le Mura. Uiteraard is dat goed nieuws voor liefhebbers van geschiedenis. Wie de kerk wil bezoeken, kan het beste Bus 60 vanaf de Piazza Venezia nemen. Die stopt niet ver van de kerk.

De basilica van Constantijn of Constantina

Volgens de overlevering was Agnes een jonge Romeinse vrouw, misschien pas twaalf jaar oud, die in 304 de marteldood stierf tijdens de christenvervolgingen. Omdat ze Romeins burger was, zal ze met het zwaard onthoofd zijn, maar het verhaal van haar leven is in latere eeuwen aanzienlijk aangedikt. Zo zou ze naakt zijn getoond aan een vijandige menigte, waarbij haar haar op miraculeuze wijze begon te groeien om haar borsten en lagere regionen te bedekken. We kunnen enerzijds deze versie van het verhaal verwerpen en anderzijds toch aannemen dat ze echt bestaan heeft. De naam Agnes betekent ‘puur’ in het Grieks, maar het woord werd al snel geassocieerd met het Latijnse woord agnus, wat ‘lam’ betekent. Sint Agnes wordt daarom vaak met een lammetje afgebeeld in de christelijke kunst. Hoewel dit bij het apsismozaïek van de Sant’Agnese niet het geval is (zie hieronder), worden ieder jaar op 21 januari – de feestdag van Sint Agnes – in deze kerk lammeren gezegend. Deze worden vervolgens naar de Santa Cecilia in Trastevere gebracht om geschoren te worden. Van de wol worden nieuwe pallia geweven voor de Paus en recent benoemde aartsbisschoppen.

Na haar terechtstelling werd Agnes begraven in de catacomben aan de Via Nomentana. Een kaart van dit enorme ondergrondse begrafeniscomplex vindt men hier. Een paar decennia later liet keizer Constantijn de Grote (306-337) of zijn dochter Constantina (gestorven in 354) hier een grote basilica, een zogenaamde gravenbasiliek, bouwen. Deze basilica werd niet over het graf van de heilige heen gebouwd, maar ernaast. Het gebouw werd ook niet gebruikt voor religieuze diensten, maar fungeerde als omheining voor de andere graven en graftomben binnenin. De basilica was circusvorming, i.e. ze werd gebouwd in de vorm van een traditioneel Romeins circus. De zijbeuken liepen door tot achter de apsis, zodat mensen die het complex bezochten in een plechtige processie om de graftomben heen konden lopen. Vermoedelijk werden hier ook begrafenismaaltijden gehouden, overgenomen van de heidense religies, totdat deze traditie in de vijfde eeuw werd onderdrukt door de Kerk. Andere voorbeelden van gravenbasilieken zijn (de voorganger van) de San Lorenzo fuori le Mura en Santi Marcellino e Pietro ad Duas Lauros. De gravenbasiliek van de Apostelen werd later omgevormd tot de kerk van San Sebastiano fuori le Mura.

Het is niet helemaal duidelijk van wie de opdracht kwam om de gravenbasiliek te bouwen, van Constantijn zelf of van zijn dochter. Als Constantijn zelf verantwoordelijk was, moet hij de opdracht vóór 326 hebben gegeven, het jaar van zijn laatste bezoek aan Rome. Informatie die op de locatie zelf beschikbaar is, suggereert echter dat Constantina het gebouw liet oprichten tussen 338 en 351, voordat ze naar Antiochië vertrok met haar tweede echtgenoot Gallus. Hoewel de basilica verwoest is, zijn de restanten die er nog staan zeer indrukwekkend. Ooit moet het gebouw enorm zijn geweest, met afmetingen van zo’n 98 bij 40 meter. De restanten liggen nu ingeklemd tussen tennisbanen, een voetbalveld, bomen en de Santa Costanza, nu een kerk, maar voorheen een mausoleum voor Constantina en haar zuster Helena.

Het kan best lastig zijn om goed zicht op de basilica te krijgen. Ik moest zelfs op een muurtje bij de Santa Costanza klimmen om de restanten goed te kunnen zien. Ik zou willen aanraden om de basilica op Google Maps op te zoeken, zodat het gebouw van bovenaf bekeken kan worden. Het is tevens een goed idee om even naar de Via Bressanone achter de basilica te lopen. Dit is de beste plek om de overblijfselen van het halfronde uiteinde te bewonderen. Dat ziet er nog vrijwel intact uit, al zijn alle decoratieve elementen die er ooit moeten zijn geweest nu allemaal verdwenen. Er is discussie mogelijk over de vraag of het gebouw helemaal overdekt was. Het is aannemelijk dat alleen de zijbeuken een dak hadden.

De basilica van Honorius

De kerk van Sant’Agnese fuori le Mura staat iets ten oosten van de restanten van de gravenbasiliek. Er is een mogelijkheid dat Paus Damasus I (366-384) hier tijdens zijn pontificaat een echte kerk stichtte. Paus Symmachus (498-514) zou deze kerk in de vroege zesde eeuw gerestaureerd hebben. Op dit moment is er geen tastbaar bewijs voor dit alles, noch voor de kerkstichting, noch voor de restauratie. Latere generaties geloofden echter wel heilig dat Symmachus hier actief was, want hij is afgebeeld op het zevende-eeuwse apsismozaïek van de huidige kerk.

De geschiedenis van deze kerk begint bij Paus Honorius I (625-638). Aan hem kunnen we de bouw ervan toeschrijven. Ook hij is afgebeeld op het apsismozaïek en wel met een miniatuurmodel van de kerk in zijn handen (zie hierboven). Op het mozaïek staat Sint Agnes in het midden, gekleed als een Romeinse keizerin. Boven haar zien we de Hand van God die haar een martelaarskroon aanreikt. Het mozaïek is het oudste kunstwerk in de kerk. Het lijkt in uitstekende staat te verkeren, dus ik neem aan dat het bij verscheidene gelegenheden is gerestaureerd.

Tijdens de Middeleeuwen werd de kerk van Paus Honorius al snel een populaire bestemming voor pelgrims. Hierboven werd reeds vermeld dat de kerk twee kilometer buiten de stadsmuren staat, dus mensen die de graftombe van Sint Agnes wilden bezoeken moesten een stuk over het platteland reizen. Het lijkt erop dat het klooster naast de kerk versterkt werd, maar kennelijk heeft de plek zich nooit tot een klein ommuurd stadje ontwikkeld, zoals bij de kerken van San Paolo fuori le Mura en San Lorenzo fuori le Mura het geval was. Tijdens de Plundering van Rome in 1527 werd het complex leeggeroofd en beschadigd, zodat een restauratie noodzakelijk was. Het interessante aan de kerk is dat ze ingebouwd is in de flank van een heuvel. Als gevolg hiervan bevindt de vloer van de kerk zich ver onder straatniveau. Bij het aangrenzende klooster is dit niet het geval, dus mensen die de zij-ingang vanuit het klooster namen, kwamen terecht in de galerijen boven de zijbeuken. Dit probleem werd in 1590 opgelost door kardinaal Alessandro Ottaviano de’ Medici. Hij liet een trap bouwen die vanuit het klooster naar beneden liep en in de rechter zijbeuk van Sant’Agnese uitkwam. De trap bestaat uit 45 marmeren traptreden en aan de muren hangen vele archeologische vondsten.

De goede kardinaal liet later ook delen van de heuvel aan de voorkant en zijkant van de kerk weggraven. Daardoor werd het mogelijk een pleintje aan te leggen en zijkapellen te bouwen. De gevel van de kerk herinnert ons aan deze interventie. Deze gevel is helemaal onversierd; het onderste gedeelte is gemaakt van natuursteen, het bovenste van baksteen. Omdat de zij-ingang vanwege de schitterende trap veel belangrijker was, werd verder geen aandacht aan deze gevel besteed. Boven de huidige centrale ingang zien we een dichtgemetseld portaal. Dit was dus de oorspronkelijke centrale ingang. Mensen die hier naar binnen gingen, moesten afdalen naar het middenschip van de kerk. Toen de aanleg van het pleintje was voltooid, kon deze ingang niet meer worden gebruikt: deze was veel te hoog! Daarom werd een nieuwe, lagere ingang gemaakt. Kardinaal de’ Medici werd uiteindelijk beloond voor zijn werk: in 1605 werd hij gekozen als Paus Leo XI. Helaas stierf hij binnen een maand na zijn verkiezing.

Latere geschiedenis

In 1615 liet Paus Paulus V (1605-1621) de overblijfselen van Sint Agnes uit haar graftombe weghalen en onder het hoogaltaar bijzetten. In hetzelfde jaar werd het huidige baldakijn over dit altaar opgericht. Paus Pius IX (1846-1878) gaf de opdracht voor de laatste grootscheepse restauratie van de Sant’Agnese. Deze werd in 1855 uitgevoerd. Bij deze restauratie werd de huidige marmeren vloer van de kerk gelegd. Ook werden boven de bogen en op de triomfboog fresco’s geschilderd. Het cassetteplafond dateert van 1606, maar tijdens de renovatie van Paus Pius werd het opnieuw geschilderd en verguld. Helaas is er vrijwel niets over van de oorspronkelijke fresco’s in de kerk. We weten dat hier tussen de twaalfde en de zeventiende eeuw fresco’s werden geschilderd, maar het enige wat bewaard is gebleven is een icoon van de Madonna die het Kind de borst geeft. Dit is te vinden in de tweede kapel aan de linkerkant. Het dateert uit de vijftiende eeuw en werd geschilderd door een onbekende kunstenaar.

Ik bezocht de kerk op 6 januari 2017, de dag dat Driekoningen werd gevierd. Omdat een speciale mis op het punt van beginnen stond – dit is een actieve parochiekerk – had ik geen gelegenheid om de catacomben te bezoeken (deze zijn opengesteld voor het publiek). Gelukkig had ik meer dan voldoende tijd om de naastgelegen Santa Costanza te bezoeken en daar zal ik een aparte bijdrage aan wijden.

Bronnen

• Capitool Reisgidsen Rome, 2009, p. 264;
• Henk Singor, Constantijn, p. 283-284;
• Luc Verhuyck, SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome, p. 244;
• Sant’Agnese fuori le Mura op Churches of Rome Wiki.