Vrolijk Mithras iedereen!

Deze korte bijdrage gaat over een heel speciale dag van het jaar, te weten 25 december. Op deze dag vieren overal ter wereld zowel christenen als niet-christenen het kerstfeest. Op het internet zult u vaak de bewering tegenkomen dat de datum van 25 december is afgeleid van de oude cultus van Mithras, die ooit zeer populair was binnen het Romeinse Rijk. Klopt deze bewering ook? Het simpele antwoord is ‘nee’.

Winterzonnewende en Sol Invictus

In de Romeinse wereld was 25 december van oudsher de datum van de winterzonnewende, de kortste dag van het jaar. In zijn Historia Naturalis legt de Romeinse auteur Plinius de Oudere uit dat deze zonnewende – bruma in het Latijn – begint op de achtste dag vóór de kalendae van de maand januari. Met de kalendae wordt gedoeld op de eerste dag van de maand. Als we acht dagen teruggaan in de tijd vanaf 1 januari – een dag die in de Romeinse manier van tellen wordt meegerekend – komen we op 25 december uit. De Romeinen waren een volk van boeren en voor hen waren de seizoenen en fenomenen zoals de winter- en zomerzonnewende en de equinox van groot belang. Niet voor niets schreef Plinius zijn opmerking over de winterzonnewende in het achttiende boek van zijn Historia Naturalis, dat over de landbouw gaat. Misschien was er ook een verband tussen de winterzonnewende en de viering van het Romeinse feest van de Saturnalia, die werden gehouden van 17 tot en met 23 december. Saturnus was een oude Italiaanse god van de landbouw.

We kunnen dus rustig concluderen dat de datum van 25 december van oudsher belangrijk was in de Romeinse wereld. Daarnaast is er een sterke link tussen deze datum en de cultus van Sol Invictus, de Onoverwonnen Zon. Volgens de overlevering werd deze zonnegod op 25 december geboren. De grote tempel van Sol Invictus in Rome, gebouwd in opdracht van keizer Aurelianus (270-275), werd op 25 december 274 ingezegend. In die tijd hadden de Romeinen al een lange geschiedenis van het vereren van een god van de zon. Keizer Vespasianus (69-79) vormde bijvoorbeeld de Colossus van Nero, het beeld dat voor het Colosseum stond, om tot een beeld van de zonnegod Sol, die op zijn beurt gebaseerd lijkt te zijn op de Griekse zonnegod Helios.

In de derde eeuw kreeg de cultus van de zonnegod een impuls toen keizers uit de zogenaamde Severijnse dynastie de macht in het Rijk overnamen. Keizer Septimius Severus (193-211), zelf afkomstig uit Leptis Magna in Afrika, was getrouwd met een Syrische vrouw van wie de vader een hogepriester was van de zonnegod Elagabal (‘god van de berg’). De tempel van Elagabal stond in Emesa in Syrië (het huidige Homs), waar de godheid werd vereerd in de vorm van een grote zwarte steen die volgens de overlevering uit de hemel was gevallen. De cultus van Elagabal werd in Rome geïntroduceerd door keizer Elagabalus (218-222), die zelf eveneens een hogepriester was. Volgens onze bronnen probeerde de keizer zijn godsdienst aan de Romeinen op te dringen. De Romeinen reageerden op deze poging met vijandigheid en woede. Toen de gehate keizer werd vermoord, was het gauw gedaan met de cultus van Elagabal (de ruïnes van zijn tempel in Rome zijn nog zichtbaar op de Palatijn, zie hier). De praktijk van het vereren van de (of: een) zonnegod ging echter door of wellicht werd deze geherintroduceerd door de eerder genoemde Aurelianus. Eerlijk gezegd weten we niet goed wat de precieze relatie was tussen Sol, Elagabal en Sol Invictus.

In deze context is de zogenaamde Chronograaf van 354, een soort Romeinse versie van Wikipedia, een belangrijk document. De Chronograaf wordt toegeschreven aan de Romeinse kalligraaf Filocalus. Het jaar 354 is interessant, want het bevindt zich ongeveer halverwege tussen de erkenning van het Christendom als officiële religie door het Edict van Milaan van 313 en de onderdrukking van de niet-christelijke culten binnen het Romeinse Rijk in de jaren 390. De Chronograaf is een verzameling van zowel seculiere als religieuze informatie. Tussen de verjaardagen van de keizers en een lijst van de consuls treffen we ook een kalender aan, de zogenaamde kalender van Filocalus. De achtste dag vóór de kalendae van de maand januari (i.e. 25 december) wordt hierin genoemd als de geboortedag van de Invictus (N(ATALIS)·INVICTI).

Het is interessant om deze kalender, die Deel VI van de Chronograaf vormt, te vergelijken met Deel XII van het manuscript, dat over de Herdenkingen van de Martelaren gaat. In dit gedeelte staat als informatie bij 25 december (of VIII kal. Ian.): NATVS CHRISTVS IN BETLEEM IVDEAE, oftewel ‘Christus geboren in Bethlehem in Judea’. Dit is de oudste bekende verwijzing naar de geboorte van Christus op 25 december en tegelijkertijd een sterke aanwijzing dat omstreeks het midden van de vierde eeuw deze datum algemeen aanvaard werd door christenen als de datum voor het kerstfeest.[1] Het is heel verleidelijk om een verband te zien tussen de verjaardag van Sol Invictus en Kerstmis, zeker nu beide feesten in dezelfde bron worden genoemd bij dezelfde datum. Dat is nog steeds geen direct bewijs dat de christenen de datum van 25 december van de cultus van de zonnegod hebben gekopieerd, maar opgemerkt kan worden dat Christus in Johannes 12:46 zegt: “Ik ben het licht dat naar de wereld is gekomen, opdat iedereen die in mij gelooft niet meer in de duisternis is” (NBV). Christus associëren met de zon – en daarmee met de zonnegod – is derhalve zeker niet vergezocht. Ik heb eerder al eens geschreven over een zwaar beschadigd mozaïek in de kerk van San Lorenzo Maggiore in Milaan, waarop volgens sommige historici Christus-Zon in zijn wagen is afgebeeld. Een soortgelijk mozaïek vindt men in de zogenaamde Tombe van de Julii.

En Mithras dan?

Resteert de vraag hoe Mithras in dit hele verhaal past. Het korte antwoord is: dat doet hij niet. De cultus van Mithras was een mysteriecultus. Alleen mannen konden worden ingewijd en alleen ingewijden hadden toegang tot de rituelen. De waarheid is dat we maar heel weinig weten over de Mithrascultus. De ceremonies in de mithraea werden achter gesloten deuren gehouden, de weinige schriftelijke bronnen waarover we beschikken werden geschreven door christelijke tegenstanders van de cultus en de archeologische bronnen die we hebben zijn reliëfs en fresco’s die bepaald niet altijd gemakkelijk te interpreteren zijn. Veel van onze ‘kennis’ van Mithras berust op speculatie. In dit verband is het grappig om op te merken dat waar sommigen beweren dat het Christendom enthousiast leentjebuur speelde bij de Mithrascultus, de tweede-eeuwse christelijke apologeet Justinus de Martelaar juist het tegenovergestelde beweerde: de vermaledijde duivels die Mithras aanbaden hadden volgens hem de Eucharistieviering van de christenen gejat!

Franz Cumont (1868-1947), een Belgische archeoloog en historicus, was een pionier op het gebied van het wetenschappelijk onderzoek naar de Mithrascultus. Cumont nam aan dat Mithras op 25 december geboren was, en daarmee was gemakkelijk een verband gelegd tussen Mithras en het kerstfeest. Cumonts aanname was echter niet meer dan dat: een aanname. Er is geen bewijs dat deze aanname ondersteunt, want geen enkele bron uit de Oudheid noemt 25 december als geboortedag van Mithras. De theorieën van Cumont zijn in feite al sinds de jaren 1970 verlaten, zelfs door zijn aanvankelijke volgelingen. Het is veel aannemelijker dat de deelnemers aan de mysteriën van Mithras zelf probeerden hun cultus te verbinden aan de officiële cultus van Sol Invictus. Dat was immers een staatscultus, en als zodanig algemeen geaccepteerd. De Mithrascultus was daarentegen een mysteriecultus, erg populair bij het leger, als zodanig met argusogen bekeken door de autoriteiten en hooguit gedoogd. We weten dat Mithras altijd als ‘sol invictus Mithras’ wordt vermeld in inscripties uit de Oudheid, dus er lijkt een duidelijke link te zijn met de staatscultus van Sol Invictus. Tegelijkertijd is het echter duidelijk dat Mithras niet de zonnegod zelf is.[2] Op reliëfs staat hij vaak afgebeeld samen met de zonnegod. Sol rijdt dan in zijn door vier paarden getrokken wagen (zie hierboven) of hij zit aan de dis met Mithras, Luna (i.e. de Maan) en de twee begeleiders van Mithras, Cautes en Cautopates.

Samenvattend, de bewering dat de datum van 25 december is afgeleid van de cultus van Mithras is niet erg overtuigend, en dan druk ik me nog voorzichtig uit. Hetzelfde geldt voor veel van de andere verhalen over de invloed van deze cultus op het Christendom. Zo heb ik de bewering gelezen dat het woord ‘mijter’ (μίτρα in het Grieks) is afgeleid van het woord Mithras (Μίθρας). Wie ook maar basale kennis heeft van de Griekse taal en het Griekse alfabet ziet direct dat deze bewering taalkundig bezien volslagen flauwekul is. Het woord μίτρα is in elk geval ook vele malen ouder: men vindt het reeds in de werken van Homerus en Herodotus. Daarnaast komen we de bewering tegen dat volgelingen van Mithras een kruisteken op het voorhoofd droegen. Deze claim is kennelijk gebaseerd op een passage in het werk De Praescriptione Haereticorum van Tertullianus. Deze kerkvader noemt echter nergens specifiek een kruisteken. Het werkwoord dat hij gebruikt – signare – kan slaan op ieder willekeurig teken. In het Palazzo Altemps in Rome kan men de zogenaamde Grote Ludovisi-sarcofaag bewonderen. De overledene is op de sarcofaag afgebeeld met een X op zijn voorhoofd. Bepaalde historici concluderen op basis daarvan dat deze dode een volgeling van Mithras moet zijn geweest, maar toegegeven moet worden dat het bewijs voor deze stelling vrij dun is.

De bewering dat Mithras, net als Jezus, uit een Maagd werd geboren, is ronduit belachelijk. Mithras werd namelijk uit een rots geboren en dat feit is met archeologisch bewijs te onderbouwen: zie de tweede afbeelding in deze bijdrage. Aan de andere kant is er echter geen enkel bewijs dat Mithras twaalf apostelen zou hebben gehad, noch dat hij aan het kruis zou zijn gestorven. Mocht u ten slotte ergens lezen dat er zich een mithraeum bevindt onder de Nederlands-Hervormde Kerk in Elst, neemt u dan alstublieft van mij aan dat u de auteur niet serieus hoeft te nemen. Ik heb geen idee waar de bewering vandaan komt, maar de waarheid is dat de genoemde kerk over de ruïnes van twee Romeinse tempels van Hercules Magusanus heen werd gebouwd. Hij was de voornaamste god van de Bataven.

Noten

[1] Orthodoxe christenen vieren het kerstfeest op 25 december volgens de Juliaanse kalender, wat overeenkomst met 7 januari volgens de Gregoriaanse kalender.

[2] Tenzij we een zekere vorm van dualiteit aannemen, zoals het Christendom een Heilige Drie-eenheid kent.