Cyprus: Kourion

Kourion – Curium in het Latijn – was een belangrijke stadstaat in het oude Cyprus. De stad bloeide in de Ptolemaeïsche en Romeinse tijd, maar aan die bloei kwam een einde toen Kourion bijna helemaal verwoest werd als gevolg van twee aardbevingen in de vierde eeuw CE. Een herbouwd Kourion was vervolgens een gemakkelijk doelwit voor Arabische plunderaars. In de zevende eeuw verwoestten zij de stad en haar christelijke basiliek. De inwoners verhuisden daarop naar een nieuwe locatie zo’n twee kilometer ten noordoosten van Kourion. Ze noemden hun nieuwe stad Episkopi, naar het Griekse woord voor ‘bisschop’. Hoewel Kourion dus honderden jaren geleden werd verlaten, kunnen veel belangrijke archeologische overblijfselen ook vandaag de dag nog bezichtigd worden. De beste manier om er te komen is door de oude kustweg van Paphos naar Limassol te nemen, de B6.

Heiligdom en stadion

De bezoeker die vanuit het westen nadert, arriveert als eerste bij het Heiligdom van Apollo Hylates. In de Oudheid was dit een zeer belangrijk Pan-Cypriotisch heiligdom. De eerste versie ervan dateert dan ook al van de late achtste of vroege zevende eeuw BCE. De overblijfselen die het publiek kan bezichtigen dateren echter van de Romeinse periode, en wel van de eerste en tweede eeuw CE. Het heiligdom bestond uit een complex van gebouwen, waarvan de tempel die was gewijd aan Apollo Hylates centraal stond. De naam van de godheid kan vertaald worden als ‘Apollo van de Bossen’. Het is mogelijk dat Hylates oorspronkelijk een aparte god was die later werd gelijkgesteld aan de Griekse god Apollo.

De overblijfselen van de tempel van Apollo Hylates die we vandaag de dag zien, zijn het resultaat van een gedeeltelijk reconstructie. Deze bestaat uit twee zuilen en delen van een muur en een fronton. De geograaf Strabo schreef in Boek XIV van zijn Geografie over Kourion en “een landtong waarvan zij die het altaar van Apollo aanraken af worden gegooid”. De eredienst werd op deze plek dus zeer serieus genomen. Het heiligdom was populair bij pelgrims tot ongeveer het midden van de vierde eeuw CE. De opkomst van het christendom, de twee aardbevingen en de bovengenoemde Arabische raids waren er allemaal verantwoordelijk voor dat deze ooit bloeiende locatie werd gereduceerd tot een wat zielige hoop stenen en puin.

Ongeveer een kilometer verder naar het oosten treffen we de restanten van een groot stadion uit de Romeinse tijd aan. Het werd gebouwd tijdens de tweede eeuw CE. Het stadion is slechts 17 meter breed, wat betekent dat het veel te smal was voor wagenrennen. Anders gezegd, we zien hier bepaald geen Circus Maximus. Dit stadion werd gebruikt voor atletiekwedstrijden. Hier werd de vijfkamp gehouden, dat wil zeggen hardlopen, worstelen, verspringen, speerwerpen en discuswerpen. De deelnemers waren uitsluitend mannen en ze waren bij het sporten geheel naakt. Aangezien de christenen weinig op hadden met naaktheid en het stadion werd gezien als een symbool van het heidendom, werd het gesloten toen het christendom eind vierde eeuw CE de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk werd.

Kourion verkennen

Eenmaal aangekomen in het eigenlijke Kourion – ongeveer een kilometer ten oosten van het stadion – kan men het beste beginnen bij het Romeinse theater of het Huis van Eustolios. Het theater werd gebouwd tijdens de tweede eeuw BCE, maar het werd herbouwd en vergroot tijdens de Romeinse tijd. Het wordt ook nu nog gebruikt voor openluchtvoorstellingen en staat bekend om zijn uitstekende akoestiek. Het uitzicht vanuit het theater op de Middellandse Zee is schitterend.

Het Huis van Eustolios staat iets ten oosten van het theater. Het gaat hier om een privéwoning uit de vierde eeuw die toebehoorde aan een christelijke Grieks-Romeinse Cyprioot die duidelijk over het nodige geld beschikte. Vermoedelijk werd dit huis gebouwd nadat Kourion als gevolg van de twee aardbevingen in de vierde eeuw was verwoest. Het had zo’n dertig kamers, waarvan de meeste rondom een peristylium in het midden lagen. Er was zelfs een eigen badkamer, wat tamelijk uitzonderlijk is. Zoals alle steden in de Romeinse wereld beschikte Kourion over een complex van openbare baden, dat zo’n 500 meter ten westen van het Huis van Eustolios lag. Alleen de rijkste burgers hadden een privé badruimte en kennelijk behoorde Eustolios tot deze bovenklasse.

Zijn huis is verder bekend vanwege de mozaïeken van uitzonderlijke kwaliteit. Op een daarvan is Ktisis afgebeeld. Zij is geen Griekse godin, maar de personificatie van een abstract idee, in dit geval ‘schepping’ (in het Grieks: κτίσις). De vrouw op het mozaïek houdt een meetinstrument vast, een soort dubbele winkelhaak.

Het Huis van Eustolios is duidelijk het huis van een christen. Dat blijkt alleen al uit de teksten op enkele van de andere mozaïeken. Het kleine, enigszins beschadigde mozaïek rechts bevindt zich dicht bij de ingang van het complex. Er staat een tekst op die – eenmaal gereconstrueerd – als volgt luidt (in het Grieks):

ΕΙΣ(ΑΓΕ) ΕΠΑΓΑ(ΘΩ) ΕΥΤΥΧΩΣ ΤΩ ΟΙΚ(Ω)

Hetgeen zoiets betekent als:

“Treed binnen en breng geluk in dit huis.”

Op het grote mozaïek in een van de binnenplaatsen of peristyliums staat een langere tekst. De tekst is opgesteld in de dactylische hexameter en luidt als volgt:

ΑΝΤΙ ΛΙΘΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ, ΑΝΤΙ ΣΤΕΡΕΟΙΟ ΣΙΔΗΡΟΥ
ΧΑΛΚΟΥ ΤΕ ΞΑΝΘΟΙΟ ΚΑΙ ΑΥΤΟΥ ΑΝΤ ΑΔΑΜΑΝΤΟΣ
ΕΙΔΕ ΔΟΜΟΙ ΖΩΣΑΝΤΟ ΠΟΛΥΛΛΙΤΑ ΣΗΜΑΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥ

U hebt niet veel kennis van het Oud-Grieks nodig om te begrijpen dat ΧΡΙΣΤΟΥ (Christou) verwijst naar Jezus Christus. Een vertaling zou als volgt kunnen luiden:

“In plaats van met grote stenen en massief ijzer, glimmend brons en zelfs adamant, is dit huis omgord met de zeer vereerde tekenen van Christus.”

Andere delen van Kourion

Verder naar het westen liggen de agora – het centrale plein – en de eerdergenoemde openbare baden. Deze baden werden in de tweede eeuw CE gebouwd en ze omringden een heilig gebied dat was gewijd aan waternimfen (nymphaeum). Toen ik Kourion in juli 2013 bezocht, was het uitzonderlijk heet (dat vond ik zelf althans – we hadden eerder die dag in Paphos badkleding gekocht en de eigenaar van de winkel vertelde ons dat de temperaturen helemaal niet zo hoog waren…). Mijn wederhelft en ik stonden al op het punt terug te lopen naar de auto, maar ik wilde nog heel graag wat meer mozaïeken zien. Ik had in mijn reisgids gelezen over het Huis van de Gladiatoren en het Huis van Achilles. En terwijl mijn wederhelft terugkeerde naar het bezoekerscentrum om een lekker koel plekje in de schaduw op te zoeken, liep ik nog een stukje verder naar het westen en vond daar het Huis van de Gladiatoren. Ik werd zeker niet teleurgesteld.

De mozaïeken in dit huis tonen gladiatoren die het tegen elkaar opnemen, en volgens het Cypriotische Departement voor Oudheden zijn zulke voorstellingen zeldzaam op Cyprus. Op de afbeelding rechts zien we drie figuren, twee gladiatoren en een derde figuur, wellicht de scheidsrechter. Zijn naam is ΔΑΡΕΙΟΣ – Dareios of Darius –, net als enkele Perzische koningen uit de dynastie van de Achaemeniden. Dareios draagt een toga met een brede purperen zoom. De linker gladiator heet ΛΥΤΡΑΣ, maar de naam van zijn tegenstander is helaas niet bewaard gebleven (dat geldt trouwens ook voor het grootste gedeelte van de tegenstander zelf). Lytras draagt de uitrusting van de gladiator die een Thraex wordt genoemd. Hij draagt een lendendoek zonder borstpantser, maar zijn zwaardarm heeft een armbeschermer en zijn benen worden beschermd door scheenstukken. De beste bescherming voor zijn lichaam is het vierkante schild dat hij draagt en zijn aanvalswapen is een kort zwaard of sica. Het meest opvallende stuk uitrusting van dit type gladiator is zijn helm, die het hele hoofd bedekt en een vizier heeft. Van Lytras’ tegenstander is genoeg bewaard gebleven om te kunnen concluderen dat die eveneens als een Thraex vocht, of wellicht als een Murmillo.

In een andere kamer zien we hoe ΜΑΡΓΑΡΕΙΤΗΣ het opneemt tegen ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ. Afgaande op hun helmen zou ik zeggen dat beide gladiatoren van het type Secutor zijn. Dit type gladiator werd doorgaans gekoppeld aan de retiarius, de gladiator die vocht met een drietand en een visnet. Secutores vochten meestal niet tegen elkaar, maar wellicht wilde de eigenaar van dit huis thraeces en secutores om artistieke redenen aan elkaar koppelen. Merk op dat in het tweede gevecht de scheidsrechter ontbreekt.

Aan de rand van het oude Kourion, dicht bij de kustweg B6, vindt men het Huis van Achilles. Het heeft een interessant mozaïek uit de vierde eeuw dat gedeeltelijk bewaard is gebleven. In het midden zien we Achilles als jongeman. Links van Achilles staat Deidamia, de dochter van Koning Lykomedes van Skyros. De moeder van Achilles had haar zoon verstopt aan het hof van deze koning zodat hij niet gerekruteerd zou worden voor de Trojaanse Oorlog. Thetis wist namelijk heel goed dat haar zoon een uitnodiging om voor de Grieken bij Troje te vechten niet af zou slaan en ze wist ook welk lot hem daar zou wachten. Volgens de Griekse legende trok ze Achilles meisjeskleren aan en verborg ze hem tussen de dochters van de koning.

De man rechts op het mozaïek is zonder enige twijfel Odysseus. De geslepen Odysseus wist wel hoe hij de jonge krijger tussen de meisjes moest vinden. Hij legde een speer en een schild tussen de sieraden en muziekinstrumenten die hij als geschenken had meegenomen. De dochters van de koning gingen direct voor de meisjesspullen, maar toen Odysseus zijn manschappen de oorlogstrompet liet blazen, greep Achilles enthousiast naar het oorlogstuig. Zo werd zijn ware identiteit onthuld. Het kostte Odysseus vervolgens geen enkele moeite hem voor het Griekse leger te rekruteren en mee te nemen naar Troje, maar voor vertrek slaagde Achilles er nog even in Deidamia zwanger te maken. Hun zoon Neoptolemos – ook bekend als Pyrrhus en de legendarische voorvader van Pyrrhus van Epirus – zou eveneens aan de Trojaanse Oorlog deelnemen.

Bisschoppelijk district

Tot het belangrijke vroegchristelijke bisschoppelijk district van Kourion behoorden een imposante driebeukige basiliek, het bisschoppelijk paleis en een baptisterium. De basiliek werd in de vijfde eeuw gebouwd, toen het christendom al staatsgodsdienst was geworden. Van het complex is niet veel meer over; het werd verwoest tijdens de Arabische raids van de zevende eeuw, waarop de christelijke inwoners van Kourion verder het binnenland introkken (zie hierboven). Niettemin kan men zich gemakkelijk een voorstelling maken van hoe het district eruit moet hebben gezien. De apsis van de kerk is nog altijd zichtbaar en dat geldt ook voor de contouren van het achthoekige doopvont. Enkele zuilen en bogen staan nog overeind, maar van de mozaïeken die ooit het district verfraaiden, zijn alleen maar wat restjes over. Het gebrek aan decoraties wordt gelukkig gecompenseerd door het prachtige panoramische uitzicht over de zee.