Pistoia: San Giovanni Fuorcivitas

De aan Johannes de Evangelist gewijde kerk van San Giovanni Fuorcivitas is een zeer bijzonder bouwwerk. De lange zijde van het gebouw, dat wil zeggen de noordelijke zijmuur, fungeert in feite als gevel van de kerk, terwijl de echte gevel zit weggestopt in een steegje. De pseudogevel is dan ook nog eens prachtig versierd met afwisselende banden wit en groen marmer, blinde bogen, ruiten en twee colonnades boven elkaar. De echte gevel in de Via della Misericordia Vecchio stelt daarentegen niet veel voor en bestaat voornamelijk uit baksteen. De kerk heeft ook nog een klokkentoren met spits die vanuit de Via Camillo Benso Cavour nog net zichtbaar is. Bovenop groeit een struik, wat waarschijnlijk tekenend is voor de staat van het onderhoud van de toren. De toren is beter te zien vanaf de klokkentoren van de Duomo van Pistoia, die op 250 meter afstand staat.

Geschiedenis

De naam van de kerk verwijst naar het feit dat ze in de tijd van de Longobarden (568-774) net buiten de stadsmuren van het toenmalige Pistoia stond. Fuori civitas betekent letterlijk ‘buiten de gemeenschap’, waarbij die gemeenschap werd gevormd door de mensen die binnen de muren woonden. In het huidige Pistoia staat de kerk pal in het centrum van de stad, waaruit we mogen afleiden dat het Pistoia van de vroege Middeleeuwen niet veel meer dan een groot dorp was. In 1119 constateerde bisschop Ildebrando van Pistoia (1105-1131) dat de kerk uit de Longobardische periode in vervallen staat verkeerde. Waarschijnlijk gaf hij vervolgens opdracht tot de herbouw. Met de decoratie van de genoemde noordelijke muur kreeg de San Giovanni in 1323 haar beroemde pseudogevel. De achterzijde werd in 1344 gedecoreerd. Daarmee was de kerk voltooid. Het gebouw is grotendeels in Romaanse stijl gebouwd, met hier en daar wat Gotische elementen, zoals het raam in de achterzijde en de torenspits.

Bezienswaardigheden – exterieur

De Romaanse gevel met de banden wit en groen marmer is typisch voor kerken in Toscane. De beroemdste voorbeelden staan in Florence en Pisa en de bouwmeesters in het veel kleinere Pistoia hebben hier ongetwijfeld inspiratie aan ontleend. Het portaal in de noordelijke muur bevat verschillende elementen die al ver voor 1323 werden aangebracht. Boven de ingang zien we een prachtig gebeeldhouwde architraaf waarop het Laatste Avondmaal is afgebeeld. Jezus en zijn discipelen zitten aan een lange tafel. De Messias zit in het midden met de jonge Johannes, ‘de discipel die Jezus liefhad’. Deze heeft zijn hoofd op Jezus’ schouder gelegd. Judas is trouwens ook aanwezig, maar hij zit op zijn knieën aan de andere kant van de tafel en hoort dus duidelijk niet bij het verheven gezelschap.

De architraaf dateert van 1166-1167 en is het werk van de beeldhouwer Gruamonte, die ook andere kerken in Pistoia decoreerde. Op de boog boven de ingang staat een inscriptie die als volgt luidt:

GRUAMONS MAGISTER BONUS FEC[IT] HOC OPUS
(“de goede meester Gruamonte maakte dit werk”)

Ook de voorstelling van het Laatste Avondmaal is voorzien van een inscriptie, waarvan het middelste gedeelte (boven Johannes) helaas is verdwenen. Gelukkig zijn alle woorden in het verleden opgetekend. De volledige inscriptie luidde:

CENANS DISCIPULIS CHRISTUS DAT VERBA SALUTIS CENA NOVAM TRIBUIT LEGEM VETEREM QUOQUE FINIT

Mijn Kerklatijn is niet briljant, maar deze woorden zouden enigszins vrij kunnen worden vertaald als :

“Bij het Avondmaal zegende Christus zijn discipelen, het Avondmaal initieerde de nieuwe wet en maakte ook een einde aan de oude.”

Boven de architraaf staat een beeld van Johannes de Evangelist, die dus wordt gelijkgesteld aan Johannes, ‘de discipel die Jezus liefhad’. Hij wordt geflankeerd door twee leeuwen, die beide een prooi hebben gevangen. Links is dat een dier, waarschijnlijk een draak, en rechts een zondige man. Dit beeldhouwwerk ziet eruit alsof het van latere datum is en dus niet door Gruamonte werd vervaardigd.

Bezienswaardigheden – interieur

De San Giovanni Fuorcivitas is een eenbeukige en tamelijk donkere kerk. Het gebouw is bovendien vrij klein, maar herbergt op dat kleine oppervlak wel een aanzienlijk aantal interessante voorwerpen. Dicht bij de officiële ingang staat een prachtig gebeeldhouwd wijwatervat dat doorgaans wordt toegeschreven aan Giovanni Pisano (ca. 1250-1315), al is die toeschrijving verre van zeker. Het vat wordt gedragen door drie vrouwen die de theologische deugden voorstellen: geloof, hoop en liefde. Het vat zelf heeft vier vrouwenhoofden die staan voor de kardinale deugden. Ze zijn ook voorzien van Latijnse bijschriften: Prudentia (voorzichtigheid), Iustitia (rechtvaardigheid), Fortitudo (moed) en Temperantia (Matigheid).

Tegenover de zijingang, aan de rechterkant van de kerk, staat een schitterende preekstoel uit 1270. Deze werd gemaakt door de Dominicaanse lekenbroeder Frà Guglielmo Agnelli (ca. 1238-1313), ook bekend als Guglielmo da Pisa. Hij was een begaafde leerling van Nicola Pisano (ca. 1220-1284), de vader van de al genoemde Giovanni Pisano. De door leeuwen gedragen preekstoel is in het midden voorzien van de symbolen van de vier evangelisten. De gevleugelde os, leeuw en man staan symbool voor respectievelijk Lucas, Marcus en Mattheus. De adelaar van Johannes torent hoog boven hen uit. Uiteraard, want de kerk is aan Johannes gewijd. De bebaarde mannen op de hoeken van de preekstoel stellen misschien eveneens de evangelisten voor, maar dan in hun ‘normale’ gedaante. Anders zijn het ongetwijfeld bepaalde apostelen. De voorkant en zijkanten van de kansel zijn versierd met prachtig gebeeldhouwde reliëfs met daarop voorstellingen uit het leven van Christus, waaronder een dramatische kruisiging.

In een nis links van de preekstoel staat een beroemd beeld van geglazuurde terracotta dat in 1445 werd gemaakt door Luca della Robbia (ca. 1400-1482). Het stelt de Visitatie voor, dat wil zeggen het bezoek van Maria aan haar nicht Elisabet. Tijdens en als gevolg van het bezoek raakte Elisabet vervuld van de Heilige Geest en werd ze zwanger van Johannes de Doper. Het verhaal wordt beschreven in het Evangelie volgens Lucas en daarom is het passend dat de maker van het beeld ook Lucas heette (Luca in het Italiaans). Een goede foto van het beeld vindt u hier.

De kerk heeft ook nog het een en ander aan schilderwerk dat de moeite waard is. De beschadigde en grotendeels verdwenen fresco’s achterin worden toegeschreven aan de mysterieuze Maestro del 1310. In het Museo Civico van Pistoia hangt een werk van hem dat gelukkig in betere staat verkeert. In het koor is aan de linker muur een veelluik bevestigd van de hand van Taddeo Gaddi uit 1350-1353. Gaddi (ca. 1300-1366) was een leerling van de grote Giotto. Op het veelluik staat de Madonna met het Kind centraal. Ze wordt geflankeerd door Jakobus de Meerdere en Johannes de Evangelist aan de linker- en Petrus en Johannes de Doper aan de rechterzijde. Het is jammer dat het zo donker is in deze kerk, wat het nemen van een scherpe foto bemoeilijkt.

Bronnen: reisgids van Dorling Kindersley over Florence en Toscane, Visit Tuscany en het Italiaanse Wikipedia.