Pistoia: Sant’Andrea

Toen we de kerk van Sant’Andrea in augustus van dit jaar wilden bezoeken, kregen we te maken met twee zaken: beperkte openingstijden en een toegangsprijs. Of dit standaard is, dan wel samenhing met de zomervakantie en de COVID-19-crisis durf ik niet te zeggen, maar de eerste keer stonden we voor een dichte deur. Onze tweede poging het gebouw binnen te komen was gelukkig wel succesvol, want de Sant’Andrea, gewijd aan de apostel Andreas, is een kerk in Pistoia die je niet wilt missen. De toegangsprijs is bescheiden (enkele euro’s als ik me goed herinner), dus dat is geen reden om de kerk links te laten liggen. Bijkomend voordeel van betaalde toegang is dat de dienstdoende medewerker het licht voor je aandoet. En dat is geen overbodige luxe, want de Sant’Andrea is een zeer donkere kerk met smalle ramen.

Geschiedenis en exterieur

De kerk dateert van de vroege Middeleeuwen, misschien van de zevende of achtste eeuw. Officieel heet ze nog steeds de pieve van Sant’Andrea, wat aangeeft dat ze een kerk buiten de stadsmuren was die een doopvont had. Mensen van het platteland kwamen naar deze kerk toe om hun kinderen te laten dopen. Nu staat de Sant’Andrea op slechts vijf minuten lopen van de kathedraal van Pistoia en het Baptisterium (uit de veertiende eeuw), dus dit geeft wel aan hoe klein de stad Pistoia in de vroege Middeleeuwen moet zijn geweest: niet meer dan een groot dorp. De huidige kerk dateert van de twaalfde eeuw. Mogelijk werd ze omstreeks 1166 voltooid, het jaar waarin de prachtige architraaf boven de ingang werd gemaakt.

De architraaf is het werk van de beeldhouwer Gruamonte en zijn broer Adeodato. Over Gruamonte is weinig bekend, maar hij was ook actief bij andere kerken in Pistoia. Op de architraaf zien we links de drie Wijzen uit het Oosten te paard op weg naar Bethlehem, waar Jezus is geboren. In het midden zijn koning Herodes en een boodschapper afgebeeld. Rechts zien we ten slotte hoe de drie Wijzen hun meegebrachte geschenken aan het Christuskind aanbieden. Dat Christuskind ziet er overigens eerder uit als een twaalfjarige dan als een baby. Let echter op de wieg of kribbe die naast Maria staat: daarin ligt, zo vermoed ik althans, het Christuskind nogmaals. Het geeft de Wijzen met zijn rechterhand zijn zegen. Helemaal rechts staat Jozef toe te kijken. Omdat hij al oud is, leunt hij op een stok. De architraaf is voorzien van twee teksten in het Latijn. De onderste van de twee luidt:

FECIT HOC OP[US] GRUAMONS MAGIST[ER] BON[US] ET ADEODAT[US] FRATER EIVS

De inscriptie is vergelijkbaar met die van de architraaf van de San Giovanni Fuorcivitas elders in Pistoia, ook een werk van Gruamonte. De inscriptie van de Sant’Andrea betekent: “De goede meester Gruamonte en zijn broer Adeodato maakten dit werk”. Opvallend is dat de inscriptie voor de letter ‘u’ zowel de U als de V gebruikt. Het klassieke Latijn kent alleen de V. De bovenste inscriptie is kleiner en lastiger te lezen, maar er staat:

VENIVNT ECCE MAGI SIDVS REGALE SECVTI * FALLERIS HERODES * QVOD XPM [= CHRISTUM] PERDERE UOLES * MELCHIOR CASPAR BALTASAR * MAGOS STELLA MONET * PVERO TRIA MUNERA DONANT.

Oftewel:

“Kijk, daar komen de Wijzen; zij hebben de koninklijke ster gevolgd. Jij wordt misleid, Herodes, je zult wensen dat Christus ten onder gaat. Melchior, Caspar, Balthasar. De ster leidt de Wijzen. Zij geven het kind drie geschenken.”

De kapitelen onder de architraaf zijn niet van Gruamonte en Adeodato, maar van een zekere Magister Henricus, die zijn werk op de rechter kapiteel signeerde. Op die kapiteel is de Annunciatie afgebeeld, met daarboven de Latijnse tekst AVE MARIA GRATIA PLENA DOMINVS TECVM, “Weesgegroet, Maria, vol van genade, de Heer is met je”. Op de linker kapiteel verschijnt een engel aan Zacharias met de mededeling dat zijn vrouw Elisabet, een familielid van Maria, een zoon genaamd Johannes (de Doper) zal baren. Van de Latijnse tekst zijn nog net de woorden NE TIMEA ZACHARIAS te lezen, “Vrees niet Zacharias”. De tekst komt uit Lucas 1:13.

In de lunette boven de ingang staat een beeld van de apostel Andreas, de broer van Petrus. Het beeld is een kopie, het origineel – mogelijk van Giovanni Pisano – staat binnen in de kerk. Het beeld wordt geflankeerd door twee leeuwen die elk een prooi hebben gevangen. Links is dat een draak, rechts een zondige man. Het middelste gedeelte van de gevel is fraai versierd met geometrische patronen, uitgevoerd in wit en groen marmer. Afgaande op een tekening uit 1894 had het bovenste gedeelte van de gevel ook ooit zulke versieringen, maar deze zijn kennelijk verdwenen. Opvallend is ten slotte dat op de zuil rechts van de ingang een marmeren hoofd van een man is bevestigd. Het is niet duidelijk wie hij moet voorstellen. Volgens een informatiebord in de kerk is hij mogelijk Filippo Tedici, een beruchte verrader uit de veertiende eeuw. Hij liet zich in 1324 door de huurlingenaanvoerder (condottiero) Castruccio Castracani omkopen om zijn oom Ormanno, een abt die Heer van Pistoia was, af te zetten. Castracani maakte zich vervolgens van de stad meester. Na diens dood in 1328 werd Filippo gearresteerd en onthoofd. Het hoofd bij de Sant’Andrea diende mogelijk als waarschuwing.

Interieur

Het voorgaande moge duidelijk maken dat er buiten de kerk al veel te zien is. Na het kopen van een kaartje konden we de kerk ook van binnen bekijken. De Sant’Andrea heeft de vorm van een klassieke Romeinse basilica, met een middenschip en twee zijbeuken. Zowel het middenschip als de zijbeuken zijn hoog en smal. De vloer is modern en lelijk, en de muren zijn grotendeels onversierd. In de apsis zien we een vervaagd fresco van God de Vader in een mandorla, omringd door vier engelen. Het werd in 1506 geschilderd door Bernardino del Signoraccio (ca. 1460-1540), een tamelijk onbekende schilder uit Pistoia. Hij was echter ook de vader van Fra Paolino da Pistoia (ca. 1488-1547), een Dominicaanse broeder die mooie religieuze werken schilderde.

In de buurt van de apsis is nog meer te zien. Zo kunnen we links in een lunette een fresco van de lokale schilder Gerino d’Antonio Gerini (ca. 1480-1529 of 1531) bewonderen, geschilderd in 1506. Het stelt Christus voor die oprijst uit het graf. In de apsis staat verder een beschilderde houten crucifix uit de zeventiende eeuw. De gekruisigde Christus draagt een kroon en een blauw gewaad dat met goud is afgezet (colobium). Het crucifix is gebaseerd op de Volto Santo (‘Heilig Gezicht’), een houten kruisbeeld uit de achtste of negende eeuw dat in de kathedraal van Lucca bewaard wordt. De schilder van het crucifix in Pistoia is niet bekend. Links van de apsis hangt een beschilderd paneel met daarop een Madonna met Kind, ook bekend als de Madonna dell’Umiltà. De maker daarvan is wel bekend: Niccolò di Mariano uit Siena. Onder de Madonna staat zijn naam vermeld, samen met de datum 17 juli 1492. Opvallend aan het paneel zijn de knielende en biddende figuren met de zwarte gewaden en kappen.

Preekstoel

De hierboven genoemde kunst is echter niet de reden om de Sant’Andrea te bezoeken. Hét pronkstuk is een prachtige preekstoel die in de periode 1298-1301 werd gebeeldhouwd door Giovanni Pisano (ca. 1250-1315). “Volgens sommigen is dit een meesterwerk, nog beter dan de kansel die hij later maakte voor de kathedraal van Pisa”, aldus mijn jubelende reisgids. Een meesterwerk is de preekstoel zeker, maar of het object mooier is dan Giovanni’s preekstoel in Pisa mag de lezer zelf beoordelen.

De preekstoel is zeshoekig en wordt gedragen door zeven zuilen van rood marmer. Drie van die zuilen hebben een normaal voetstuk, maar de vier andere zijn bijzonder. De drie buitenste hebben namelijk een leeuw (tweemaal) of een man als voetstuk, terwijl de centrale wordt gesteund door een gevleugelde leeuw, een griffioen en een adelaar. Boven op de preekstoel is ook een adelaar neergestreken die als lessenaar fungeert, maar helaas is deze niet origineel. Het origineel bevindt zich in het Metropolitan Museum in New York. Volgens de website van het museum kwam het in 1918 in de Verenigde Staten terecht. De adelaar is natuurlijk het symbool van Johannes de Evangelist. Onder de kopie zijn de symbolen van de andere drie evangelisten te zien, zoals ook bij de preekstoel in de kerk van San Giovanni Fuorcivitas in Pistoia het geval is.

Het bovenste gedeelte van de preekstoel is verfraaid met vijf gebeeldhouwde reliëfs waarop we voorstellingen uit het leven van Christus kunnen bewonderen. We zien achtereenvolgens diens Geboorte, de Aanbidding der Wijzen, de Moord op de onschuldige kinderen, de Kruisiging en het Laatste Oordeel. De details zijn prachtig, of het nu gaat om de ezel en de os in de geboortescène, de ster van Bethlehem met mensengezicht van de Aanbidding der Wijzen of het tumult van het Laatste Oordeel (zie hierboven), alles is even fraai als krachtig in beeld gebracht. Tegenover de preekstoel is aan de rechter muur het beeld van de apostel Andreas bevestigd dat oorspronkelijk in de lunette boven de ingang stond. Het beeld wordt als gezegd ook aan Giovanni Pisano toegeschreven, met wat slagen om de arm. Eronder hangen zes gebeeldhouwde panelen van een pluteus (balustrade). Deze worden toegeschreven aan Guido Bigarelli, ook bekend als Guido da Como. Hij is vooral bekend van zijn preekstoel uit 1250 in de kerk van San Bartolomeo in Pantano in Pistoia. De panelen in de Sant’Andrea zullen rond dezelfde tijd gemaakt zijn.

Bronnen: reisgids van Dorling Kindersley over Florence en Toscane, het informatiebord in de kerk en het Italiaanse Wikipedia.