Bologna: Santo Stefano

Complex van Santo Stefano.

Het complesso di Santo Stefano is een heel bijzonder complex van kerken, kapellen, een binnenplaats en een kloostergang. Hoewel het complex aan de Piazza Santo Stefano ligt en er een straat genaamd de Via Santo Stefano langs de gebouwen loopt, die ook nog eens richting de Porta Santo Stefano gaat, is er in het hele complex geen kerk of kapel te vinden die is gewijd aan Stefanus de eerste martelaar. Ik heb geen duidelijk antwoord kunnen vinden op de vraag of er wel ooit zo’n kerk is geweest, maar dat kan mede samenhangen met het feit dat er met name voor wat betreft de vroegste geschiedenis van het complex heel veel onduidelijk is. Santo Stefano staat ook wel bekend als het complex van de Sette Chiese, de zeven kerken. Bezoekers die gaan tellen, komen waarschijnlijk net als ik uit op slechts vier kerken, maar wellicht moeten de kapellen en de binnenplaats ook meegerekend worden. Voordat u een bezoek aan het complex brengt, kunt u nog even wat drinken bij Il Caffè delle Sette Chiese, een horecagelegenheid met een mooi terras aan het plein. De prijzen zijn bijzonder schappelijk, want Bologna blijft een studentenstad.

Geschiedenis

Vrij algemeen wordt aangenomen dat de geschiedenis van het complex begint met een heiligdom voor de Egyptische godin Isis dat in het Romeinse Bononia stond. Dit heiligdom werd in de periode 80-100 gebouwd. Onderdeel ervan was een waterbron, hetgeen vermoedelijk samenhing met het feit dat Isis nauw verbonden was met de rivier de Nijl. De oudste kerk van het complex is die van Santi Vitale e Agricola, gewijd aan twee betrekkelijk obscure martelaren die rond het jaar 304 in Bologna de marteldood zouden zijn gestorven. Agricola zou een Romeinse christen zijn geweest, Vitalis zijn slaaf. De laatstgenoemde moet dus niet verward worden met de soldaat Vitalis die vooral in Ravenna vereerd wordt. In 393 werden de overblijfselen van de twee martelaren uit Bologna teruggevonden, waarna de kerkvader Ambrosius (ca. 340-397), de bisschop van Milaan, een deel van deze overblijfselen naar zijn stad liet overbrengen. Aangenomen wordt dat de kerk van Santi Vitale e Agricola omstreeks 393 is gebouwd.

Het complex van boven bezien.

Naast de aan Vitale en Agricola gewijd kerk staat een achthoekig gebouw met een twaalfhoekige koepel. De bouw van deze Basilica del Sepolcro – basiliek van het Graf – wordt aan Sint Petronius toegeschreven, de man die tussen ca. 431 en 450 bisschop van Bologna was en als beschermheilige van de stad geldt. Het gebouw was gebaseerd op de Heilig Grafkerk in Jeruzalem, gebouwd door de Romeinse keizer Constantijn (306-337), de eerste christelijke keizer. Achter de Basilica del Sepolcro ligt een binnenplaats, de Cortile di Pilato, die mogelijk ook al in de tijd van Petronius werd aangelegd. Dat geldt ook voor de kerk van de Drie-eenheid (Trinità) aan de andere kant van de binnenplaats. De geschiedenis van dit gebouw is uiterst duister, wat mede moge blijken uit de vele namen waaronder het bekendstaat: naast Chiesa della Trinità vinden we ook Chiesa della Santa Croce, Chiesa del Calvario, Golgotha en Martyrium. Het lijkt erop dat deze kerk verwees naar de kruisiging van Christus. Via de Cortile di Pilato, vernoemd naar de man die Christus tot de kruisdood veroordeelde, betrad de bezoeker dan de Basilica del Sepolcro, gebaseerd op het graf van de Messias.

Basilica del Sepolcro.

Kerk van Santi Vitale e Agricola.

Naast de Basilica del Sepolcro staat de Chiesa del Crocifisso, de kerk van het Crucifix. Deze werd in de achtste eeuw gebouwd, in de tijd dat een groot deel van Italië onder het gezag van de Longobarden viel (568-774). Begin tiende eeuw werd het complex van Santo Stefano verwoest tijdens een inval van de Magyaren. Tussen de tiende en de twaalfde eeuw werd het vervolgens weer in Romaanse stijl opgebouwd door de Benedictijnen die er waren neergestreken. Zij lieten ook de mooie kloostergang bouwen, waarvan het onderste gedeelte van de tiende en het bovenste gedeelte van de twaalfde eeuw dateert. Vanaf 1880 werd het complex grondig verbouwd en kreeg het zijn huidige uitstraling, zonder overigens zijn Romaanse karakter te verliezen.

Het is nu hoog tijd voor een rondleiding door het complex. Bezoekers gaan bij de kerk van het Crucifix naar binnen. Alle gebouwen zijn met elkaar verbonden via doorgangen, dus de route wijst zich vanzelf.

Kerk van het Crucifix

Als gezegd dateert deze kerk van de achtste eeuw. Officieel is ze gewijd aan Johannes de Doper. Een trap leidt naar een verhoogd koor uit de zeventiende eeuw, waar het crucifix hangt waarnaar de kerk is vernoemd. Dit werd rond 1380 beschilderd door Simone dei Crocifissi. In de kerk vinden we verder een fresco van een Madonna met Kind van Michele di Matteo da Bologna uit de vijftiende eeuw en aan de wand is een graftombe uit 1500 van de familie Aldrovandi te zien. De kerk heeft een crypte met enkele relikwieën van Vitalis en Agricola. De kerk van het Crucifix lijkt de enige kerk in het complex te zijn die ook nog daadwerkelijk voor diensten wordt gebruikt.

***

Basiliek van het Graf

Heilig Graf.

Hoewel gebouwd door Sint Petronius in de vijfde eeuw dateert het huidige gebouw van de elfde eeuw. In het midden staat een bouwwerk dat het Heilig Graf moet voorstellen. In 1141 werden de overblijfselen van Petronius teruggevonden en in dit bouwwerk opgeborgen. In 2000 werden ze vervolgens overgebracht naar de basiliek van San Petronio. Het Graf is versierd met reliëfs waarop we onder meer de symbolen van de vier evangelisten kunnen zien, maar verder is het gebouw maar spaarzaam gedecoreerd. Van de fresco’s die in de dertiende eeuw en daarna in de negentiende eeuw werden geschilderd is helaas niets bewaard gebleven.

***

Kerk van Santi Vitale e Agricola

De huidige kerk van Santi Vitale e Agricola dateert van de twaalfde eeuw, maar als gezegd stond er zeer waarschijnlijk omstreeks 393 al een kerk gewijd aan deze twee martelaren uit Bologna. Het is duidelijk dat het huidige gebouw niet meer voor de eredienst wordt gebruikt, want er is geen kerkbank meer aanwezig. We zien nog wel twee sarcofagen die aan Vitalis en Agricola zouden hebben toebehoord. Dat is echter niet meer dan een vrome legende, want de doodskisten dateren van de achtste of negende eeuw. Loop vooral even naar buiten om de Romaanse reliëfs aan de gevel te bekijken.

Aan deze kerk is nog een aardig verhaal verbonden. Begin vijftiende eeuw werd in de kerk een vroegchristelijk graf ontdekt, voorzien van een inscriptie waarin de naam ‘Symon’ voorkwam. Aangezien Simon of Simeon de oorspronkelijke naam van Petrus was, deed al gauw het gerucht de ronde dat de eerste onder de apostelen in Bologna was begraven. Het gerucht lokte vele pelgrims naar de stad toe, maar leidde tot grote woede bij Paus Eugenius IV (1431-1447). Diens wrok was begrijpelijk: volgens de overlevering was Petrus immers in Rome gekruisigd en begraven, en op zijn graf was de Sint Pieter gebouwd. Om een einde te maken aan de pelgrimages beval Eugenius de kerk van Santi Vitale e Agricola te sluiten en met aarde te vullen. Het gebouw werd uiteindelijk hersteld door kardinaal Giuliano della Rovere, bisschop van Bologna in de periode 1483-1502. In 1503 werd hij gekozen tot Paus Julius II, de beruchte paus die aan de herbouw van de Sint Pieter zou beginnen.

***

Binnenplaats van Pilatus

Vanuit de kerk van Vitalis en Agricola gaan we weer terug de Grafkerk in, die we vervolgens via een uitgang aan de oostzijde weer verlaten. De binnenplaats die we betreden wordt de Cortile di Pilato genoemd en staat symbool voor de binnenplaats waar Pilatus Christus zou hebben veroordeeld. In het midden staat een bijna manshoog wasbekken, de Catino di Pilato. Pilatus zou immers zijn handen in onschuld hebben gewassen. Het wasbekken dateert van de achtste eeuw en heeft een inscriptie die de namen van twee Longobardische koningen noemt: Liutprand (712-744) en Hildeprand (ca. 735-744), een oom en een neef die de troon deelden. De inscriptie noemt tevens de toenmalige bisschop van Bologna, Barbatus.

Cortile di Pilato.

De binnenplaats leidt naar drie kleine kapellen, de Cappella della Consolazione, de Cappella di San Girolamo‎ en de Cappella di Santa Giuliana de’ Banzi. Deze waren echter niet toegankelijk voor het publiek toen wij het complex in augustus 2020 bezochten. Men kan wel door de spijlen van de ramen naar binnen turen en ziet dan onder meer enkele fresco’s.

Fresco in een van de kapellen.

***

Kerk van de Drie-eenheid

De drie Wijzen.

Het onderdeel van het complex met de meest onduidelijke geschiedenis. De kerk is mogelijk ooit begonnen door Petronius als basiliek, maar fungeerde ten tijde van de Longobarden waarschijnlijk als doopkapel. De Franken verbouwden vervolgens deze doopkapel en maakten er weer een kerk van. Hoe dit ook zij, de kerk is tegenwoordig vooral interessant vanwege het beeldhouwwerk dat er opgesteld staat en de fresco’s aan de muren, die van de veertiende en vijftiende eeuw dateren. Op een ervan is te zien hoe de zwangere Maria haar buik streelt. Het hoogtepunt in de kerk is echter een reeks houten beelden van een kerststal van eind dertiende eeuw. De beelden stellen Maria met het kindje Jezus, Jozef en de drie Wijzen uit het Oosten voor. Ze werden omstreeks 1290 gemaakt en pas veel later, rond 1370, beschilderd door de al genoemde Simone dei Crocifissi. Het is jammer (maar begrijpelijk) dat de beelden achter glas zijn opgesteld. Dat zorgt voor reflecties en bemoeilijkt het fotograferen. In deze kerk wordt verder een stukje van het Heilige Kruis bewaard.

***

Kloostergang

De bouw van de Romaanse kloostergang door de Benedictijnen begon in de tiende eeuw. In de twaalfde eeuw werd een tweede verdieping toegevoegd. In het midden van de kloostergang staat een waterput. Op wat stukken van reliëfs tussen de bakstenen na zult u hier weinig decoraties aantreffen. Daarvoor moet u in het museum van het complex zijn, dat echter gesloten was toen wij het wilden bezoeken. Via deze link kunt u een idee krijgen van wat er te zien is.

Kloostergang.

Bronnen: Evert de Rooij, Emilia-Romagna, p. 82-83, reisgids van Dorling Kindersley over Italië, het Italiaanse Wikipedia, Bologna Welcome en Origine Bologna.

2 Comments:

  1. Pingback:Bologna: San Petronio – – Corvinus –

  2. Pingback:Constantijn de Grote: De Jaren 326-327 – – Corvinus –

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.