De graftombe van Paus Adrianus VI

Graftombe van Paus Adrianus VI.

Paus Adrianus VI (1522-1523) was de enige Nederlandse paus in de geschiedenis. Zijn graftombe bevindt zich in de kerk van Santa Maria dell’Anima in Rome. Deze kerk, waarvan de oorsprong terugging tot een gasthuis voor pelgrims gesticht door een echtpaar uit Dordrecht, gold als de nationale kerk van het Heilige Roomse Rijk. Een groot aantal Nederlandse gewesten behoorde tot dit Rijk, en dat verklaart waarom Adrianus na zijn dood hier zijn laatste rustplaats kreeg.

Beknopte biografie

Paus Adrianus VI werd in 1459 in Utrecht geboren als Adriaan Floriszoon Boeyens. Hij was de zoon van een scheepsbouwer. Adriaan was zeer intelligent en een vrome katholiek. In 1490 werd hij tot priester gewijd en in 1507 benoemd als een van de onderwijzers van de jonge prins Karel, de toekomstige Karel V, Koning van Spanje en Keizer van het Heilige Roomse Rijk. In december 1521 stierf de beruchte Paus Leo X (geboren als Giovanni de’ Medici). Zijn neef Giulio de’ Medici was een van de favorieten om hem op te volgen, maar deze had ook veel vijanden. Na een moeizaam conclaaf kozen de kardinalen uiteindelijk op 9 januari 1522 voor Adriaan. Hij was duidelijk een compromiskandidaat. Zijn reputatie was smetteloos, maar veel van de kardinalen hadden hem nooit ontmoet en wisten eigenlijk ook niet goed wie hij was. Hoewel Adriaan zelf al sinds 1517 kardinaal was, bevond hij zich ten tijde van zijn verkiezing in Spanje. De nieuwe paus kwam pas in augustus 1522 in Rome aan. Hij was toen 63 jaar oud en helemaal niet blij met zijn nieuwe baan.

Intocht van Paus Adrianus VI in Rome. De intocht was ongetwijfeld minder feestelijk dan hier afgebeeld.

Als paus was Adrianus, die zijn geboortenaam niet wijzigde na zijn verkiezing, nooit populair, noch bij de geestelijkheid, noch bij het volk van Rome. De geestelijken waren ontevreden dat de nieuwe paus hun privileges niet respecteerde. Het volk verkeerde in de veronderstelling dat de kardinalen een barbaar uit het noorden hadden gekozen, iemand die een broertje dood had aan plezier of cultuur. Adrianus leefde feitelijk als een monnik. Hij gaf weinig geld uit aan eten en drinken, en al helemaal niet aan feesten. Zijn hele staf bestond uit een oude dame uit Vlaanderen, die zijn maaltijden kookte, schoonmaakte en zijn was deed.

Adrianus had totaal geen interesse in de kunst en architectuur van de Renaissance. Eens dreigde hij het plafond van de Sixtijnse Kapel wit te verven of de beroemde Laocoöngroep in de Tiber te gooien omdat hij het een heidens en onchristelijk beeldhouwwerk vond. De Paus probeerde de handel in aflaten te beteugelen, maar slaagde daar niet in. Hij probeerde een kruistocht tegen de Turken te organiseren, die het eiland Rhodos hadden veroverd en de Hospitaalridders hadden verdreven, maar slaagde daar niet in. Net als zijn voorganger onderschatte hij de kracht van de Reformatie begonnen door Maarten Luther, hoewel hij zeker pogingen deed van de Kerk weer een sober instituut te maken. Na een pontificaat vol teleurstellingen stierf Paus Adrianus VI op 14 september 1523 op 64-jarige leeftijd. Zijn regering had weinig meer dan een jaar geduurd, en pas 455 jaar later zou er weer een niet-Italiaanse paus worden gekozen, de Pool Karol Józef Wojtyła (oftewel Johannes Paulus II). Adrianus werd opgevolgd door de reeds genoemde Giulio de’ Medici, die berucht zou worden als Paus Clemens VII (1523-1534).

Twee fraaie graftomben

Graftombe van kardinaal Willem van Enckevoirt.

Er is vaak gesteld dat Adrianus de prachtige Renaissancetombe die zijn vriend kardinaal Willem van Enckevoirt in de jaren 1530 voor hem liet maken zeker zou hebben afgekeurd. De paus werd oorspronkelijk begraven in de Sint Pieter en zijn tombe bevond zich tussen die van de Pausen Pius II en Pius III in (hun tombes werden later overgebracht naar de Sant’Andrea della Valle). Het grafschrift voor Adrianus was nogal ondankbaar, want het luidde: “Hic iacet Impius inter Pios”, oftewel “hier ligt een zondaar tussen de vromen”, waarbij ‘Pios’ uiteraard zowel verwijst naar twee pausen met de naam Pius als naar het bijvoeglijk naamwoord ‘pius’ (= vroom). Dit grafschrift was bepaald niet terecht, want Adrianus VI was zeker geen zondaar. Hij probeerde juist de Kerk te hervormen en opnieuw soberheid en religiositeit te introduceren, maar zijn poging mislukte jammerlijk. De tombe werd ontworpen door Baldassare Peruzzi (1481-1536). Michelangelo van Siena en Niccolò Tribolo (ca. 1500-1550) verzorgden het beeldhouwwerk.

De tombe van kardinaal Van Enckevoirt bevindt zich eveneens in de Santa Maria dell’Anima. Hij stierf in 1534 op 70-jarige leeftijd. Men kan de tombe vinden vlak bij de ingang van de kerk, maar diverse bronnen geven aan dat deze zich oorspronkelijk tegenover de tombe van Paus Adrianus in het koor bevond. Het monument van Van Enckevoirt werd gemaakt door Giovanni Mangone (gestorven in 1543). De tekst op de tombe noemt de kardinaal een “Brabantinus”, een Brabander. Van Enckevoirt werd geboren in het kleine dorpje Mierlo-Hout, nu onderdeel van de gemeente Helmond. Hij dankte zijn kardinaalschap aan Adrianus. Diens opvolger Clemens VII benoemde hem in 1529 tot bisschop van Utrecht. Van Enckevoirt bezocht de stad nooit. In 1534 stierf hij in Rome.

Bronnen

• John Julius Norwich, De Pausen, hoofdstuk XIX;
• Luc Verhuyck, SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome, p. 204-205.

Dit is deel 3 in de serie ‘Grafmonumenten’.