De fauna van de Hofvijver

Ook al is de Eerste Kamer verhuisd naar een locatie die zich slechts twee straten achter het Binnenhof bevindt, haar unieke uitzicht is ze de komende jaren kwijt. Aan de zuidzijde keek de Senaat uit op het Binnenhof zelf, met onder meer de Ridderzaal, de Stadhouderspoort, het achttiende-eeuwse paleis van stadhouder Willem V (nu onderdeel van de Tweede Kamer), de kar van ijscoman Moes, de dagjesmensen en de fontein met graaf Willem II. Vindt men aan de zuidzijde overwegend cultuur, aan de noordzijde is er vooral ruimte voor natuur, want daar ligt de ca. 262 meter lange en 76 meter brede rechthoekige Hofvijver. Op deze vijver is het een komen en gaan van watervogels. Via voor mensen nauwelijks navolgbare regels wordt bepaald wie op het Hofvijvereiland in het midden mag komen, eten, slapen en – in de lente – broeden.

De doorsnee passant zal wellicht concluderen dat er op de Hofvijver vrede heerst. Niets is echter minder waar. Ondanks de idyllische plaatjes is het regelmatig oorlog in dit gedeelte van Den Haag. Roofvissen doen zich tegoed aan jonge vogeltjes die even aan de aandacht van de ouders ontsnappen. Meerkoeten verdedigen agressief hun terrein. En als een onvoorzichtige reiger of nijlgans iets te dicht bij jonge meeuwtjes in de buurt komt, kan hij een luchtaanval van papa en mama meeuw verwachten. Papa en mama meeuw verschalken vervolgens zelf graag een jong eendje. De Hofvijver is soms een regelrechte sharkpool waar jong leven wreed beëindigd wordt, maar zo is onze natuur. Gedurende twaalf jaar had ik het voorrecht een werkkamer aan de kant van de Hofvijver te hebben, met uitstekend uitzicht op het eiland. In deze bijdrage deel ik graag mijn verhalen én de foto’s die ik bij vele gelegenheden van de bewoners van de Hofvijver heb mogen maken. Kamergenoten kunnen bevestigen hoe ik bij interessante gebeurtenissen in enkele seconden mijn camera uit mijn tas griste, strak in pak over mijn bureau heen klom en half uit het kleine raampje hing om plaatjes te schieten.

De geschiedenis van de Hofvijver

Oorspronkelijk was de Hofvijver een duinmeertje waarop de Haagse Beek uitkwam. Aan de westkant staat de vijver nog steeds in contact met deze beek. Daar ziet men ook een opening met daarboven een plaquette met de Latijnse tekst ET IN ARCADIA EGO (“ook ik was in de hemel”). Naast het duinmeertje verrees vanaf ca. 1230 onder de Hollandse graven Floris IV, Willem II en Floris V het Binnenhof. Kort daarna stierf het Hollandse gravenhuis uit, want graaf Jan I, de zoon van de vijfde Floris, had een zwakke gezondheid en stierf op slechts 15-jarige leeftijd. Het graafschap kwam toen via familieconnecties in handen van het Huis Henegouwen, maar de Henegouwse graven zetelden in Le Quesnoy in het huidige Noord-Frankrijk en hadden niet bijster veel interesse in het Binnenhof. Dat veranderde onder hun opvolgers, de Beierse graven. Onder hen werd het duinmeertje uitgegraven tot de rechthoekige vijver die we ook vandaag de dag nog zien. Vermoedelijk danken we de Hofvijver aan graaf Albrecht, die in 1358 zijn krankzinnig geworden broer Willem V liet opsluiten en vervolgens tot 1404 over het graafschap heerste. Albrecht had hart voor het Binnenhof. Hij woonde er en werd er in de Hofkapel begraven. Als we iemand aan de aanleg van de Hofvijver moeten koppelen, dan moet het wel Albrecht zijn.

Het Hofvijvereiland dateert van later. Op enkele schilderijen uit de tweede helft van de zestiende eeuw en het begin van de zeventiende eeuw is namelijk nog geen eiland te zien. Aan het einde van deze laatste eeuw verandert de zaak. Omstreeks 1690 schilderde Gerrit Adriaensz Berckheyde (1638-1698) namelijk een jachtgezelschap op het Buitenhof waarop in de Hofvijver de eerste aanzet tot een eiland zichtbaar is. Mogelijk gaat het om aangeslibde rommel die zich op den duur op natuurlijke wijze tot een volwaardig eiland heeft ontwikkeld. Dat eiland is vervolgens in cultuur gebracht en wordt nog altijd goed onderhouden. Regelmatig meert er een bootje aan waar hoveniers uitstappen om het een en ander te planten of te snoeien. Ook de vorige Griffier van de Eerste Kamer is wel eens op het eiland in de weer geweest met bloembollen.

Watervogels

De eerste watervogels op de Hofvijver die ik wil noemen zijn de aalscholvers, door een inmiddels vertrokken collega die het vak biologie al vroeg liet vallen steevast ‘aalvogels’ genoemd. De aalscholvers zijn het hele jaar aanwezig, maar melden zich vooral in de baltstijd op het Hofvijvereiland, dat op dat moment veel wegheeft van een datingsite. In deze baltstijd krijgen de mannetjes een witte kop en dito stip op de heup. Ze zijn dan duidelijk te onderscheiden van de vrouwtjes, die een veel bruiner verenkleed hebben. Er worden ingewikkelde paringsdansen uitgevoerd, maar kleine aalscholvers heb ik op de Hofvijver nooit gezien. Broeden gebeurt dus elders, en gelet op de hierboven al genoemde gevaren van de Hofvijver is dat misschien maar goed ook. De rest van het jaar zwemmen de aalscholvers rond en zoeken ze plekjes op om met uitgeklapte vleugels hun veren te drogen. Deze vogels hebben namelijk anders dan andere watervogels geen vetlaagje dat het water buiten houdt. Het drogen is daarom noodzakelijk.

Ingewikkelde paringsrituelen zien we ook bij de futen, misschien wel de sierlijkste vogels die de Hofvijver bevolken. Op een vroege ochtend in juni 2019 zag ik een futenpaartje liggen tussen de bladeren van de waterplanten. Meteen wist ik dat ik dit idyllische plaatje moest vastleggen. U ziet het hieronder. Bijzonder aan de futen is dat ze hun jongen op de rug meedragen, maar ook bij deze vogels heb ik nooit jonkies in de Hofvijver zien rondzwemmen. Gelukkig maar, want die zijn heel klein en kwetsbaar, of ze nu op de rug van hun ouders zitten of niet. Bijzonder is ten slotte dat de futen zo’n beetje de enige watervogels zijn die nooit last hebben van de agressie van meerkoeten. Meerkoeten weten namelijk dat futen goed onder water kunnen zwemmen en hen dan met hun scherpe snavel in de buik kunnen prikken. Dat willen ze liever vermijden.

Waarmee we bij de meerkoeten zij aangekomen. Die bouwen graag hun nesten in het riet. In de broedtijd zijn ze nog territorialer en agressiever dan normaal. Zo moest ik er helaas getuige van zijn hoe een paartje een jonge kauw die per ongeluk in het water was gevallen fel aanviel. Met hun grote zwempoten trapten de meerkoeten de kauw net zo lang onder water totdat hij verdronken was. Toen een grote zilvermeeuw het lijk wilde bergen, werd die ook aangevallen. Als het gaat om de verdediging van hun jongen, schieten meerkoetenouders echter regelmatig flink tekort. Kleine meerkoetjes zijn heel kwetsbaar, en vallen met hun roodgele kopjes ook nogal op. Meeuwen met scherpe ogen en dito snavels weten dus precies waar ze op af moeten duiken. Dat zou niet zo’n probleem zijn als de ouders goed opletten. Ik heb echter moeten meemaken dat papa en mama meerkoet het wegjagen van een soortgenoot belangrijker vonden dan hun laatste nakomeling in de gaten te houden. Een grote zilvermeeuw had slechts seconden nodig om het echtpaar meerkoet kinderloos te maken.

Qua bescherming van hun kroost doen meeuwen het zelf stukken beter. Ze laten hun donsbolletjes geen seconde uit het oog. Op een gegeven moment moeten de jonge meeuwen het echter zelf zien te rooien, en dan komen ze soms in de problemen. Een paar jaar terug spotte een collega hoe een meeuw verstrikt was geraakt in een plastic zak. Helaas zit de Hofvijver vol troep die domme mensen daar ingooien. De meeuw kreeg de plastic zak niet af, en terwijl hij rondzwom, vulde de zak zich steeds meer met water. Op een gegeven moment zou het beest dus waarschijnlijk onder water getrokken worden en verdrinken. De collega belde de dierenambulance, die de vogel helaas niet te pakken kreeg. Telkens als de meeuw zich bij de randen van de Hofvijver vertoonde, werd een poging gedaan hem met een schepnet te vangen, maar telkens zwom het beest weer weg. Natuurlijk kan een dierenambulance geen uren blijven: die moet ook andere dieren redden. De ambulance vertrok dus, en uiteindelijk werd de jonge meeuw gered door een medewerker van het ministerie van Algemene Zaken in een roeibootje. Die wist hem te vangen en de plastic zak kapot te trekken. De meeuw werd teruggezet en kon zich weer met andere dingen bezighouden. Zoals het verschalken van jonge meerkoetjes.

Ook niet voor de poes zijn de reigers in de Hofvijver. Op een hete septemberdag in 2016 spotte ik er echter eentje die wel heel zielig was. Het dier had het duidelijk ongelooflijk warm, zag er zeer verfomfaaid uit en probeerde in het water wat verkoeling te vinden. Een jaar later ontwaarde ik vervolgens twee andere reigers die opvielen door hun gedrag. Allebei probeerden ze een goed uitkijkplekje te vinden. De een hield zich op in het struikgewas, de ander was boven in een boom neergestreken. Onderstaande foto’s vertellen het verhaal van de reigers in de Hofvijver en zeggen denk ik meer dan duizend woorden.

Eenden, ganzen en zwanen

De Hofvijver is ook vertrouwd terrein voor verschillende soorten eenden. De meest geziene soorten zijn de wilde eend en de kuifeend. Daarnaast strijkt een enkele keer de krooneend in de Hofvijver neer, maar die is zo zeldzaam dat ik hem nooit heb kunnen fotograferen. Zowel de wilde eend als de kuifeend broeden ook op het eiland, althans ze zwemmen er met hun kroost omheen. Met dat kroost is het helaas vaak het verhaal van And Then There Were None. Iedere dag is het weer de vraag hoeveel er nog van over zijn. Zijn het er op dag 1 nog twaalf, op dag 2 zijn het er nog negen, op dag 3 zeven enzovoorts. Bij de beide eendensoorten valt mij op hoezeer de moeders er alleen voor staan. De vaders zijn vaak in geen velden of wegen te bekennen. En hoe fel een moedereend ook van zich afbijt, ze is natuurlijk geen partij voor vier hongerige zilvermeeuwen.

Van alle ganzen in Nederland komt de grauwe gans het meest voor. Toch heb ik die maar zelden in de Hofvijver gezien. Het voorval dat me het meest is bijgebleven is dat van een eenzame grauwe gans die kennelijk zijn familie of troep kwijt was. Hij probeerde zich bij een troep Canadese ganzen aan te sluiten. Het beest zwom werkelijk overal achter zijn soortgenoten aan. Die tolereerden hun verre verwant, maar van echte liefde was geen sprake. Natuurlijk is dat anders als er kleine gansjes geboren zijn. Zowel de genoemde Canadese ganzen als de Nijlganzen broeden graag op het Hofvijvereiland of de terrassen van de Eerste Kamer of Algemene Zaken. Omdat kleine gansjes veel groter zijn dan kleine eendjes hebben ze een iets grotere overlevingskans. Niettemin is ook hier de kindersterfte hoog. Roofvissen onder water en wellicht ook ziektes zullen hierbij een rol spelen. Een paar Nijlganzen raakte begin april 2019 al hun kindertjes kwijt, op één na. Vervolgens waren we er in de periode april-juni getuige van hoe dit kleintje zich eerst ontwikkelde tot een uit zijn krachten gegroeide donsbal, en vervolgens tot een echte jonge Nijlgans. De ouders leken telkens trots te poseren als ik weer eens met mijn camera uit het raam hing. Daar hadden ze alle reden toe.

Ten slotte zijn er op de Hofvijver natuurlijk ook zwanen. In de tijd van graaf Albrecht werden die als lekkernij gegeten, maar die tijd is gelukkig voorbij. Jonge zwanen doen het helaas niet zo goed op de Hofvijver, maar het gebeurt regelmatig dat een ouderpaar met pubers op de vijver neerstrijkt. Die hebben dan weinig meer te duchten van rovers en ziektes. Een enkele keer heb ik een zwaan wel zien worstelen met de elementen. In december 2010 was de Hofvijver dichtgevroren en bedekt met sneeuw. Met grote moeite en duidelijke tegenzin ploeterde een chagrijnige zwaan door de sneeuwlaag, zich ongetwijfeld afvragend waarom het water zo hard was geworden.

Vreemde eenden in de bijt

De vreemdste bewoners van de Hofvijver zijn waarschijnlijk wel de schildpadden. Uiteraard komen er van nature geen schildpadden in deze vijver voor: ze zijn er ooit uitgezet door iemand die van zijn huisdieren af wilde. Een collega met scherpe ogen spotte ze voor het eerst in april 2016. Ik maakte direct een foto en zag toen pas dat ik een tamelijk luguber tafereeltje had vastgelegd. Een van de schildpadden was namelijk gaan liggen op het lijk van een reiger. Ook dat is de natuur… Hoewel ik geen expert ben, vermoed ik dat de twee schildpadden die ik door de jaren heen telkens in het voorjaar terug heb zien komen geelwangschildpadden zijn. Die kunnen 30-40 jaar oud worden. In 2017 bleek er nog een derde schildpad in de Hofvijver te wonen, een zogenaamde roodwangschildpad. Ook die kan in principe heel oud worden. In het voorjaar van 2018 bleek de roodwangschildpad echter een compleet wit uitgeslagen schild te hebben. Dat moet welhaast duiden op een ziekte. Na 2018 heb ik het dier ook niet meer gespot. In 2019 bleek zijn plaats te zijn ingenomen door een… waterhoentje!

In mei 2018 ontstond er flink wat consternatie toen er een grote hond in de Hofvijver bleek te zwemmen. Het dier – een husky – weigerde er tot grote frustratie van de eigenaresse uit te komen en had de grootste lol. Het hele spektakel duurde zo’n 40 minuten en de inmiddels opgetrommelde politie wist ook niet zo goed hoe ze het beest uit het water moest krijgen. De Hofvijver heeft namelijk overal hoge randen, waar een hond niet en een mens waarschijnlijk alleen met grote moeite tegenop kan klimmen. Alleen tegenover het Haags Historisch Museum aan de Korte Vijverberg is er een helling die in en uit het water loopt. Gelukkig kon de al te overmoedige hond uiteindelijk richting deze helling worden gelokt met wat eten. Een kordate agente zonder watervrees tilde de husky vervolgens uit het water.

In de diepere delen van de Hofvijver leven grote roofvissen, naar ik vermoed snoeken. Op zeer heldere dagen, als de zon pal op het water stond, waren ze goed te zien als je boven op de Mauritstoren stond. Een enkele keer heb ik zo’n roofvis boven water zien komen. Het was in juli 2019 dat er een duidelijk geagiteerde vis in de Hofvijver rondzwom. Met zijn grote vinnen maakte hij wilde slagen en zorgde hij voor een hoop deining. Ik slaagde erin onderstaande foto van het gebeuren te schieten. De vis had wel wat weg van een haai.

Ten slotte worden er een enkele keer mensen in de Hofvijver aangetroffen. Meestal zijn die daar illegaal, want in verband met de veiligheid van de mensen die op het Binnenhof werken is het niet toegestaan de Hofvijver of het Hofvijvereiland te betreden. In het verleden werd het eiland nog wel eens bezet door demonstranten, maar tegenwoordig weet de politie doorgaans iedere poging daartoe in de kiem te smoren. Legale activiteiten op de Hofvijver zijn er gelukkig ook. Zo was er in februari 2012 een schaatsbaan op de bevroren vijver aangelegd, wordt er regelmatig op de Hofvijver geroeid en werd in 2015 het WK beachvolleybal mede op deze vijver gehouden. De deelnemers aan deze activiteiten komen, als het goed is, niet in het water terecht. Dat geldt wel voor de parachutisten die in de voorbereiding op de jaarlijkse Veteranendag een sprong boven de Hofvijver maken. Gelukkig ligt er dan een bootje klaar om ze op te pikken.

Dit is deel 4 in de serie over de Eerste Kamer vóór de renovatie van het Binnenhof.