Rome: Sant’Antonio dei Portoghesi

De rijkversierde kerk van Sant’Antonio dei Portoghesi is gewijd aan Sint Antonius van Padova (1195-1231). Zoals ik al eerder heb geschreven, heette Sint Antonius geen Antonius en kwam hij ook niet uit Padova. Zijn echte naam was Fernando Martins en hij werd geboren in de Portugese stad Lissabon. Nadat hij zich bij de Franciscanen had aangesloten nam Fernando de naam Antonius aan, naar de vierde-eeuwse heilige Antonius de Grote, ook bekend als Antonius van Egypte of Antonius-Abt, de zogenaamde “Vader van Alle Monniken”. In Italië maakte Antonius kennis met Franciscus van Assisi, de stichter van de Orde, en al snel werd hij niet alleen diens volgeling, maar ook diens vriend en vertrouweling. Rond 1226 vestigde Antonius zich in Padova. Slechts vijf jaar later stierf hij daar, nog maar halverwege de dertig. Al in 1232 werd hij heilig verklaard door Paus Gregorius IX (1227-1241). De kerk van Sant’Antonio in Rome is altijd nauw verbonden geweest met Portugal en de Portugezen.

Geschiedenis

De eerste versie van de kerk werd gebouwd in opdracht van kardinaal António Martins de Chaves, de bisschop van Porto (gestorven in 1447). Ik heb eerder zijn graftombe in de kathedraal van Rome besproken. De eerste kerk was gewijd aan de Maagd Maria en de heiligen Vincentius van Zaragoza en Antonius de Grote. In de zeventiende eeuw vond een herbouw plaats en werd besloten de kerk exclusief aan de andere Antonius te wijden, Antonius van Padova. De eerste architect die aan de nieuwe kerk werkte, was Martino Longhi de Jongere (1602-1660). Hij was actief tussen 1624 en 1638 en zette het grootste gedeelte van het gebouw neer. De koepel werd in 1657 voltooid door Carlo Rainaldi (1611-1691). Cristoforo Schor (gestorven in 1725) werkte op zijn beurt aan de apsis en het hoogaltaar. Schor was een architect met Oostenrijkse wortels; zijn vader was afkomstig uit Innsbruck.

De kerk heeft een ongelooflijk weelderig interieur (zie hierboven). Het verhaal gaat dat het voor het interieur gebruikte marmer eigenlijk bedoeld was voor de kerk van Sant’Ignazio di Loyola. Dat is een Jezuïetenkerk, en in 1773 had Paus Clemens XIV (1769-1774) de Jezuïeten ontbonden. Een grote lading marmer zou toen naar de Sant’Antonio dei Portoghesi zijn gebracht. Het verhaal kan kloppen, gelet op het feit dat in Portugal de Jezuïeten fel bestreden waren door de Markies van Pombal, die toentertijd premier van het land was. Tijdens mijn bezoek aan de kerk in januari 2022 heb ik de bewering voorgelegd aan de toezichthouder, een zeer behulpzame Amerikaan die in Rome woonde. Hij kende het verhaal niet en kon het dus bevestigen noch ontkennen. De kerk werd in 1842 en 1873 gerestaureerd. In het laatste geval was de verantwoordelijk architect Francesco Vespignani (1842-1899).

Bezienswaardigheden

De gevel van de kerk is niet erg bijzonder. De Via dei Portoghesi waaraan het gebouw staat, is bepaald geen brede straat, dus het is lastig om de gevel goed te bekijken en te fotograferen. De koepel van Rainaldi is al helemaal onzichtbaar, tenzij men een flink stuk de Via dei Pianellari inloopt. Het is meteen duidelijk dat het bij de Sant’Antonio om een Portugese kerk gaat: boven het grote rechthoekige raam zien we het Portugese wapen, vijf schilden in de vorm van een kruis omringd door zeven kastelen.

Het rijke interieur van de kerk wordt gedomineerd door de kleuren geel, rood en wit. Het wordt grotendeels toegeschreven aan Carlo Rainaldi, met latere toevoegingen in de achttiende en negentiende eeuw. Het grote plafondfresco is bijvoorbeeld van de hand van Salvatore Nobili. De knielende man met het harnas en de rode mantel op het fresco is de eerste koning van Portugal, Afonso Henriques (Alfons I; 1139-1185). De gekruisigde Christus verschijnt aan hem voorafgaand aan een veldslag en een engel wijst op de woorden IN HOC SIGNO, waarbij wordt aangegeven dat de koning in dit teken zal overwinnen. Het fresco slaat op de Slag bij Ourique, die op 25 juli 1139 werd uitgevochten tussen een Portugees leger en een strijdmacht van Moren. De Portugezen behaalden de zege, en hun overwinning geldt als het moment dat het koninkrijk Portugal, dat voorheen slechts de status van graafschap had, geboren werd. Op het fresco wordt Afonso Henriques in feite gelijkgesteld aan de Romeinse keizer Constantijn, die voorafgaand aan een beslissende veldslag ook een kruis en de woorden IN HOC SIGNO [VINCES] had gezien.

De pendentieven en de binnenzijde van de koepel werden eveneens in de negentiende eeuw beschilderd. De fresco’s zijn van de hand van Francesco Grandi (1831-1891). Hij schilderde onder meer een afbeelding van Paus Damasus I (366-384), die geboren zou zijn in het huidige Portugal (het is ook mogelijk dat zijn ouders daar vandaan kwamen). De andere afgebeelde personen zijn ook Portugezen, en op de triomfboog onder de koepel zien we wederom het Portugese wapen. De marmeren wanddecoraties in het koor werden ontworpen door Francesco Navone (1731-1804), terwijl de al genoemde Cristoforo Schor het hoogaltaar maakte. Het altaarstuk is van Giacinto Calandrucci (1646-1707) en stelt de Madonna met het Kind en Antonius van Padova voor. Dezelfde kunstenaar was verantwoordelijk voor het altaarstuk in de tweede kapel rechts, die aan Johannes de Doper is gewijd. Het is dan ook geen verrassing dat dit schilderij de Doop van Christus toont.

Francesco Navone ontwierp de kapel in het rechter dwarsschip, die is gewijd aan Sint Elisabeth van Portugal. Zij was een telg uit het koninklijk huis van Aragon. In 1282 trouwde ze met de Portugese koning Dinis I (1279-1325). Samen kregen ze een dochter en een zoon. De zoon, de latere Alfons IV (1325-1357), rebelleerde tussen 1322 en 1324 tegen zijn vader omdat die een buitenechtelijke zoon zou voortrekken. Elisabeth speelde in het conflict een bemiddelende rol. Toen eens de legers van Dinis en Alfons op het punt stonden elkaar te lijf te gaan, zou ze de veldslag voorkomen hebben door op een muilezel tussen de linies te rijden. Die gebeurtenis is niet te zien op het altaarstuk in de kapel, wel hoe de koningin vader en zoon met elkaar verzoent. Het schilderij is van Luigi Agricola (ca. 1750-1821). Elisabeth werd in 1526 zalig verklaard en in 1625 heilig. In de kapel staat ook nog een opvallende sarcofaag van groen marmer.

De tegenoverliggende kapel in het linker dwarsschip werd ontworpen door Luigi Vanvitelli (1700-1773), de zoon van de Nederlandse schilder Caspar van Wittel. De kapel werd echter gebouwd door Carlo Murena (1713-1764). Het altaarstuk is van Giacomo Zoboli (1681-1767) en de kapel bevat beeldhouwwerk van Filippo della Valle (1698-1768).

Belangrijker is echter het beeldhouwwerk in de eerste kapel rechts, waar we aan de rechter muur een grafmonument van de beroemde beeldhouwer Antonio Canova (1757-1822) vinden. Het monument heeft duidelijk waterschade opgelopen, het gevolg van het regelmatig overstromen van de rivier de Tiber in het verleden. Het monument heeft een reliëf van een huilende vrouw bij de buste van een man. De overledene is Alessandro de Souza Holstein (gestorven in 1803). Hij was ambassadeur bij Paus Pius VII (1800-1823). Zijn wat opmerkelijke achternaam geeft aan dat hij zowel Portugese als Deense roots had.

Van belang is ten slotte het altaarstuk in de tweede kapel links. Het werd geschilderd door Antoniazzo Romano (1430-1508) en stelt de Madonna met het Kind en de heiligen Franciscus van Assisi en Antonius van Padova voor. Antonius is te herkennen aan het brandende hart in zijn hand, een van zijn vaste attributen. Het is niet bekend wanneer Antoniazzo Romano het altaarstuk schilderde. De gouden achtergrond was ook in zijn tijd al tamelijk archaïsch, maar dat was nu eenmaal zijn stijl. Het werk komt oorspronkelijk uit een klooster aan het Lago Albano, niet ver van het zomerverblijf van de Paus. In 1937 werd het naar de Sant’Antonio dei Portoghesi overgebracht.

Bron: Churches of Rome Wiki.