Pergola: Museo dei Bronzi Dorati

De Bronzi Dorati zijn vier vergulde bronzen beelden die vermoedelijk tussen de jaren 50 en 30 voor onze jaartelling werden gemaakt. Ze bestaan uit twee Romeinse mannen te paard en twee Romeinse vrouwen te voet die alle vier tot dezelfde aristocratische familie behoren. Mede omdat de Bronzi Dorati tot de belangrijkste archeologische vondsten van de Marche behoren, zijn ze al lange tijd voorwerp van een juridische strijd tussen het nationale archeologische museum van de Marche in Ancona en de gemeente Pergola. Die strijd is formeel nog niet beslecht, maar het lijkt er niet op dat de beelden spoedig het aan hen gewijde museum in Pergola zullen verlaten.

Geschiedenis

In 1946 vonden twee boeren uit Cartoceto, een gehucht net ten noorden van Pergola, bij het graven van een greppel toevallig een metalen paardenhoef. Toen de boeren, die ook nog eens broers van elkaar waren, de hoef schoonmaakten, ontdekten ze dat het voorwerp verguld was. Natuurlijk smaakte de vondst naar meer, en uiteindelijk wisten de broers 318 stukjes op te graven. Die zouden zonder meer op de zwarte markt terecht zijn gekomen als niet een priester uit Fossombrone lucht had gekregen van de vondst. Deze Giovanni Vernarecci had toevallig ook een erebaantje als inspecteur bij de archeologische dienst. Meteen maakte hij melding van de vondst bij zijn superieur in Ancona, die de honderden kilo’s aan verguld brons in beslag liet nemen. Vervolgens begon een ingewikkeld proces van schoonmaken en restaureren. De eerste restauratie vond plaats tussen 1946 en 1959. Daarna waren de gerestaureerde beelden tot in 1972 in het museum in Ancona te bewonderen. Een tweede restauratie vond plaats tussen 1972 en 1988. Bij deze restauratie kregen alle nog niet geplaatste stukjes brons een plekje.

In 1988 werden de gerestaureerde beelden uitgeleend aan Pergola, de gemeente waar ze gevonden waren. Het was de bedoeling dat ze na een tijdelijke tentoonstelling weer terug zouden keren naar Ancona. Dat gebeurde echter niet, en de inspecteur die naar Pergola afreisde om ze terug te vorderen werd op z’n zachtst gezegd niet erg vriendelijk behandeld. In Pergola werd inmiddels een nieuwe, permanente locatie voor de beelden gezocht, waar ze onder de juiste (klimatologische) omstandigheden tentoongesteld konden worden. Uiteindelijk kwam men uit bij het voormalige klooster van San Giacomo, ooit bewoond door Augustijner nonnen. Dat werd omgebouwd tot een museum, dat in 1999 zijn deuren opende. Al in 2001 werd een compromis gesloten, dat erin voorzag dat de beelden tussen de musea in Pergola en Ancona zouden rouleren. Nu eens zou het origineel in Pergola staan en zou Ancona een kopie tentoonstellen, dan weer zou de situatie omgekeerd zijn.

Het lijkt er echter niet op dat er ooit uitvoering aan dit compromis is gegeven. Tussen 2001 en 2024 hebben verschillende instanties, waaronder de Italiaanse Raad van State, zich over de kwestie uitgelaten, maar de beelden lijken al die tijd in Pergola gebleven te zijn. Ik ga er dus van uit dat de beelden die ik in de zomer van 2024 zag de originele waren. Het archeologisch museum van Ancona zou een kopie moeten hebben, die bij mijn bezoek in dezelfde zomer onvindbaar was. Wel staat op het dak van het museum een kopie in perfecte staat (foto hieronder).

De beelden

Uit de vorige zin mag u afleiden dat de originele Bronzi Dorati niet in perfecte staat verkeren. Daarmee bedoel ik dat met de 318 gevonden stukken verguld brons de vier beelden niet volledig gereconstrueerd konden worden. Een oudere Romeinse vrouw of matrone is nagenoeg weer geheel in elkaar gezet, een mannelijke ruiter grotendeels (dat was een werk van 195 stukjes). Daarentegen is van de tweede mannelijke ruiter vooral het paard gereconstrueerd, terwijl we van de man alleen de benen zien. Van de tweede vrouw zien we slechts het onderlichaam. Daarentegen bestaat de perfecte kopie op het dak van het museum in Ancona uit vier volledige figuren. Het moge duidelijk zijn dat de makers flink hun fantasie hebben moeten gebruiken om de ontbrekende delen te reconstrueren.

De grote vraag is natuurlijk wie de vier figuren waren. Het lijdt geen twijfel dat ze leden van een aanzienlijke familie waren, die waarschijnlijk zelfs tot de senatorenstand behoorde. Daar zijn allerhande aanwijzingen voor. In de eerste plaats het gegeven dat het om ruiterstandbeelden gaat, maar ook elementen als de decoratieve schijven (phalerae) van het tuig van de paarden, de patricische laarzen die de mannen dragen, de militaire mantel (paludamentum) van de gereconstrueerde ruiter en de ring aan de vinger van de gereconstrueerde vrouw. Tegenwoordig wordt ervan uitgegaan dat de beelden tussen 50 en 30 BCE gemaakt werden. De belangrijkste aanwijzing daarvoor is de haardracht van de gereconstrueerde vrouw. Ze is van middelbare leeftijd en draagt een sluier, maar die verbergt niet dat haar haar is samengebonden in de nek, waarbij een haarlok los naast het linkeroor krult. Onderzoekers hebben vastgesteld dat deze haarstijl typisch was voor het Rome van het midden van de eerste eeuw BCE.

Met deze datering is de theorie dat de twee ruiters de zonen van de Romeinse veldheer Germanicus zijn feitelijk weerlegd. Germanicus (15 BCE-19 CE) leefde immers enkele decennia te laat. Er blijven dan nog steeds een heleboel mogelijk identificaties over. Gaat het om Julius Caesar en zijn zuster, of wellicht om de redenaar Cicero?[1] In de informatie die ik van het museum kreeg, worden wat minder bekende Romeinen geopperd, namelijk leden van de familie Domitius Ahenobarba of Licinius Murena. Het is niet erg waarschijnlijk dat deze kwestie snel zal worden opgelost. Een groot probleem bij de identificatie is dat onduidelijk is waar de beeldengroep oorspronkelijk stond. Dat zal een belangrijke openbare plek zijn geweest, waar iedereen zich aan de schitterende beelden kon vergapen, maar waar was het? In Sentinum (Sassoferrato) of Forum Sempronii (Fossombrone)? In Ariminum (Rimini) aan het einde van de Via Flaminia of Pisaurum (Pesaro)? We weten alleen dat de beelden tamelijk ver van deze steden zijn teruggevonden. Ze bleken met een scherp voorwerp kapot te zijn gemaakt en vervolgens in delen te zijn begraven. Waarom dit gebeurde, is een groot raadsel. Als het om beelden van vijanden van de heersende dynastie ging, lag omsmelten veel meer voor de hand. Mogelijk werden de onderdelen van de beelden verstopt om later weer opgegraven te worden, iets wat ook in Brescia is gebeurd met een bronzen gevleugelde Victoria en zes vergulde bronzen bustes.

Feit is dat, net als in Brescia, de onderdelen eeuwenlang niet opgegraven werden. Het gevolg is wij vandaag de dag het voorrecht hebben de Bronzi Dorati in het museum te mogen bewonderen. De beelden werden gemaakt met de zogenaamde ‘verlorenwasmethode’. Op YouTube zijn vele verhelderende filmpjes te vinden die deze techniek op een visueel aantrekkelijke wijze uitleggen, bijvoorbeeld deze. Na het gieten van de bronzen beelden werden ze bedekt met een flinterdun laagje bladgoud, slechts enkele duizendsten van een millimeter dik. Bezoekers aan het museum krijgen de techniek van het gieten en vergulden eveneens door middel van een filmpje uitgelegd, waarbij ook het hele verhaal van de vondst tot aan de restauratie en de identificatie wordt verteld (de vete met Ancona wordt begrijpelijkerwijze doodgezwegen). Ikzelf vond vooral de vele details van de beelden indrukwekkend. Let bijvoorbeeld op de al genoemde phalerae van het paardentuig, waarop hoofden van diverse godheden zijn afgebeeld.

Overige bezienswaardigheden

Hoewel de meeste aandacht uitgaat naar de Bronzi Dorati, is de volledige naam van het museum het Museo dei Bronzi Dorati e della Città di Pergola. Het fungeert dus tevens als gemeentemuseum van het stadje, wat met zich meebrengt dat we er ook andere interessante voorwerpen tegenkomen. In het archeologische gedeelte komen we bijvoorbeeld de grafsteen tegen van de praetoriaanse soldaat Lucius Naevius Verus, die in het midden van de eerste eeuw van onze jaartelling stierf op slechts twintigjarige leeftijd. Heel mooi zijn de restanten van mozaïekvloeren die in 1969 in de buurt van Pergola werden gevonden. Volgens het informatiebord dateren ze van de Late Oudheid, dus veel ouder dan de derde eeuw zullen ze niet zijn. Mogelijk maakten de vloeren deel uit van een Romeinse villa.

Fraai zijn ook enkele voorwerpen uit het voormalige klooster, zoals een Pietà uit 1400-1410 gemaakt van beschilderd gips. Het voorwerp komt wellicht uit een Oostenrijks atelier. Ook heel indrukwekkend is het zogenaamde veelluik van San Giacomo, dat dateert van het einde van de vijftiende of het begin van de zestiende eeuw en werd geschilderd door een onbekende meester uit de Marche. In de tijd van Napoleon werd veel Italiaanse kunst geroofd door Franse troepen. Zij brachten in 1811 de vijf grote panelen van het veelluik naar Milaan. Nog steeds is de Pinacoteca di Brera in Milaan formeel de eigenaar van de panelen, maar sinds 2004 worden ze uitgeleend aan het museum in Pergola. Dat heeft het gereconstrueerde veelluik een mooi plekje gegeven. Op de panelen zijn van links naar rechts afgebeeld: Jakobus de Meerdere, Monica (moeder van Augustinus), de Madonna met het Kind, Augustinus en Thomas (met winkelhaak). Drie van de vier afgebeelde heiligen hebben een rechtstreekse band met het Augustijnse klooster van San Giacomo. In de kleinere lunetten wordt een Verrezen Christus geflankeerd door een Annunciatie in twee delen. Uiterst links en rechts zien we Sint Secundus, beschermheilige van Pergola, en Sint Sebastiaan, een zogenaamde pestheilige.

De voormalige kerk van San Giacomo is doorgaans ook te bezoeken. Deze werd in de dertiende eeuw gebouwd net buiten de stadsmuren. Niet veel later streek een gemeenschap van Augustijner nonnen in het klooster naast de kerk neer. Pelgrims konden bij hen onderdak vinden, vandaar de wijding van het complex aan Jakobus de Meerdere, doorgaans afgebeeld met de pelgrimsstaf en bekend van de pelgrimage naar Santiago de Compostella in Spanje. Boven het hoogaltaar zien we een fotografische reproductie van het hiervoor besproken veelluik. Het grote fresco in de apsis stelt de Heilige Drie-eenheid voor. Ik heb geen naam van de maker kunnen ontdekken, maar qua stijl en kleurgebruik deed het fresco me denken aan werk van Giovanni Anastasi (1653-1704). Als er een medewerker van het museum in de kerk aanwezig is, kunt u deze vragen om u mee te nemen naar het nabijgelegen Oratorio dell’Ascensione al Palazzolo (ca. vijf minuten lopen). Dat is ook zeer de moeite waard.

Website van het museum: Scopri il Museo dei Bronzi Dorati e della Città di Pergola

Noot

[1] Mogelijkheden genoemd in Bradt travel guide, Umbria & the Marche, 2021, p. 292.