De film Spartacus van de inmiddels overleden Amerikaanse regisseur Stanley Kubrick is een waar visueel spektakel. Wie herinnert zich niet de indrukwekkende veldslag aan het einde van de film, een scene waarvoor Kubrick gebruik maakte van duizenden uit het Spaanse leger gerekruteerde extra’s. Spartacus is het prototype “sword & sandals” epic, een type historische film dat in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw zeer populair was, maar daarna in verval raakte, onder andere omdat de kosten van het maken van zo’n film buitengewoon hoog waren. De invloed van Spartacus bleef echter onverminderd groot. Samen met het minder bekende The Fall of the Roman Empire was Spartacus de grootste inspiratiebron voor de film Gladiator uit het jaar 2000. Met deze film werd het “sword & sandals” genre nieuw leven ingeblazen.
Vanuit constitutioneel perspectief is Spartacus interessant. Tegenover elkaar staan aan de ene kant de Romeinse Republiek en aan de andere kant Spartacus met zijn leger van gladiatoren en slaven. De Republiek kent een gemengde constitutie met een sterk democratisch element. De magistraten worden door het volk gekozen (zij het dat de hoogste via een soort censuskiesrecht worden aangesteld), zij zijn niet langer dan een jaar in functie, de vrijheid van de gewone Romein wordt door de constitutie beschermd, zonder proces kan hij niet ter dood veroordeeld worden en volkstribunen beschermen hem tegen willekeurig optreden van magistraten. De deur van het huis van een volkstribuun – een ombudsman met tanden – moet altijd open staan. Bovendien berust de wetgevende macht bij het volk. De aristocratische Senaat kan weliswaar protesteren tegen voorgestelde wetgeving, maar haar tegenhouden kan hij al meer dan twee eeuwen niet meer. De volkswil is de hoogste wet van de Staat.
Hoofdrolspeler Kirk Douglas.
Ondanks deze door velen bewonderde constitutie zijn er echter problemen. Na de tweede oorlog tegen Carthago (218-201 v. Chr.) maar net overleefd te hebben, is Rome begonnen aan een opmerkelijke opmars, die tot een ongekende uitbreiding van het Romeinse territoir leidde. In de jaren 73-71 v. Chr. – de jaren waarin de film speelt – is zij de onbetwiste heerser over het grootste deel van de bekende wereld. Al die veroveringen hebben geleid tot een enorm gestegen welvaart. Buitenlandse oorlogen, vooral in het rijke oosten, leverden generaals een gigantische buit op en het besturen van een provincie na als praetor of consul in Rome gediend te hebben verzekerde een zorgeloze oude dag. In wezen lijkt de situatie wel wat op die van de Amerikaanse president: in office verdient hij niet bijzonder veel, gelet op het gewicht van zijn functie, maar als zijn ambtstermijn is verstreken kan hij rustig leven van het geld dat hij verdient met spreekbeurten over de hele wereld. Zo was het ook met de praetors en consuls: zo’n ambt vervullen kost eigenlijk alleen maar geld (het is een honor, een erebaantje), dus na afloop is drie jaar een rijke provincie besturen een welkome afwisseling.
De veroveringen hebben de Republiek veel status en welvaart opgeleverd, maar ook ziek gemaakt. Naast de gierende corruptie en het wanbestuur in diverse provincies is de Republiek fatally stricken by a disease called human slavery. De vele oorlogen die Rome heeft gevoerd hebben namelijk vooral geleid tot een overvloed aan goedkope slaven, die de grote landgoederen van de rijke Romeinen moeten bewerken of voor meer verfijnde klusjes worden ingezet, zoals het voordragen van gedichten. Spartacus is zo’n slaaf. Hij heeft de pech dat hij geboren is uit een moeder die ook slaaf is, en volgens het Romeinse recht is de eigenaar van de moeder dan ook de eigenaar van het kind. Spartacus is echter niet zomaar een slaaf. Binnen in hem brandt een verlangen naar vrijheid. Als de lanista Lentulus Batiatus hem echter opkoopt en in Capua klaarstoomt voor een loopbaan als gladiator, lijkt die vrijheid verder weg dan ooit. De enige vrijheid lijkt de dood te zijn, want, zoals Spartacus zelf zegt, “Death is the only freedom a slave knows”.
Mozaïek van gladiatoren.
Toch lopen de zaken anders. Enigszins ongewild wordt Spartacus de leider van een gladiatorenopstand. Nadat zijn beste vriend Draba, die hem in leven heeft gelaten na een gevecht, is vermoord, en zijn grote liefde Varinia is afgevoerd naar Rome, is voor Spartacus de maat vol. Als de sadistische trainer Marcellus weer eens een rotopmerking maakt en Spartacus dreigt af te ranselen, reageert laatstgenoemde door hem in een pan met soep te verdrinken. Een opstand tegen onderdrukking is geboren. Zodra echter de slecht getrainde bewakers zijn bedwongen en een overmoedig legertje Romeinse soldaten in de pan is gehakt, vervallen Spartacus’ collega’s in dezelfde wandaden die zij zelf hebben moeten ondergaan. Rijke (en zeer dikke) Romeinen worden van hun landgoederen geplukt en worden gedwongen met elkaar te vechten op leven en dood. Een hoger doel lijken de ex-slaven niet te hebben: een beetje roven en lol maken is hun voornaamste tijdverdrijf.
Spartacus heeft echter een droom: iedere slaaf in het Italiaanse land moet terug naar zijn vaderland kunnen om daar in vrijheid te kunnen leven. Omdat vrijheid zo’n groot en absoluut goed is, is de behandeling van de Romeinse gevangenen af te keuren, vindt Spartacus. Hij wil niet dat zijn mannen zich tot zulk gedrag verlagen. Deze laten zich uiteindelijk overtuigen en vervolgens trekt een steeds groter leger slaven door heel Italië. Onderweg sluiten zich duizenden nieuwe slaven bij hen aan, dorstend naar vrijheid. Het slavenleger is een merkwaardige samenleving. Een echte staat is het niet, bij gebreke van een grondgebied. De samenleving is zeer heterogeen, met mensen uit diverse streken en culturen. Spartacus is weliswaar de militaire leider, maar echt gekozen is hij niet. Hij heeft gezag omdat zijn gezag geaccepteerd wordt. En omdat zijn gezag geaccepteerd wordt, wordt ook dat van Crixus, zijn luitenant, geaccepteerd. Verder ontbreekt een regering in het slavenleger geheel. Het is eigenlijk een vorm van anarchy light, die prima blijkt te werken. Iedereen is solidair met elkaar en werkt samen voor het hogere doel. Jong en oud, landarbeider en intellectueel. Waar de Romeinse constitutie, ooit ontstaan als reactie op tirannie, inmiddels zelf tot basis en legitimatie van tirannie is geworden, is die van het slavenleger nog werkelijk gebaseerd op vrijheid, en dan is bedoeld vrijheid voor allen. Slavernij is inderdaad een ziekte, en de grootste vijand van alles wat menselijk is. Een verrassend moderne gedachte.
Volgens Spartacus verliest een vrij man die sterft de vreugde van het leven. Een slaaf die sterft herwint echter zijn vrijheid. “That’s why we’ll win”, voegt hij eraan toe. Dat gebeurt echter niet. Het slavenleger wordt uiteindelijk in de veldslag waarmee ik deze bijdrage begon vernietigend verslagen. Spartacus eindigt aan het kruis. Dit is een interessant gegeven, want de echte Spartacus sneuvelde in de strijd. Misschien moet de kruisiging benadrukken dat Spartacus, in de visie van Kubrick, een soort Christusfiguur was, een man die de onderdrukte en rechteloze massa weer hoop gaf.
Spartacus is terecht geprezen en staat nog altijd in de top 250 van beste films aller tijden. Des te merkwaardiger is dan ook dan Kubrick zelf helemaal niet tevreden was over het eindresultaat: “I was disappointed in the film. It had everything but a good story.” Laat de kijker zelf maar beoordelen of hij het bij het rechte eind had.
Deze recensie verscheen in 2009 op het weblog Publiekrecht & Politiek.