Santa Maria della Piazza.
Santa Maria della Piazza is de interessantste kerk van Ancona, met een geschiedenis die ruim anderhalf millennium teruggaat. De meest in het oog springende elementen van de kerk zijn haar gevel met vele blinde bogen en mooie sculpturen, en de crypte met vloermozaïeken uit de voorloper van de huidige kerk. Mijn reisgids en diverse bronnen op het internet melden nog dat de crypte alleen te zien is via een glazen plaat in de vloer van de kerk. In de zomer van 2024 kon ik echter zonder problemen naar de crypte afdalen en de vloermozaïeken van dichtbij bekijken. Een rondleiding boeken bleek niet nodig te zijn. In de kerk staat wel een collectebus om verder onderhoud van het gebouw mogelijk te maken en ik zou iedere bezoeker willen aanraden om gul te geven.
Geschiedenis
De eerste kerk op deze plek werd in de vierde of vijfde eeuw gebouwd buiten de stadsmuren, op iets meer dan honderd meter van het water. Mogelijk werd deze kerk tijdens de Gotische oorlog (535-554) beschadigd en daarna gerestaureerd of herbouwd. In de negende eeuw viel een Arabisch leger Ancona aan, waarna de kerk verlaten werd. Er is de nodige discussie over de vraag of deze eerste kerk de oorspronkelijke kathedraal van Ancona was, gewijd aan Sint Stefanus. Hij was de eerste martelaar van de nieuwe christelijke religie. Vanwege godslastering werd hij buiten Jeruzalem gestenigd. Volgens de overlevering nam een zeeman een van de stenen die bij de terechtstelling waren gebruikt mee naar Ancona. Dit was de steen die de elleboog van de martelaar had geraakt, en toevallig is het Griekse woord voor elleboog Ἀγκών (Ankon), dus het was logisch dat die in Ancona terecht zou komen.
Fraaie gevel van de kerk.
Mozaïek annex grafsteen met de naam Stefanus.
Eeuwenlang werd de steen in de oorspronkelijke kathedraal van de stad bewaard. Er zijn verschillende aanwijzingen dat de voorloper van de Santa Maria della Piazza inderdaad de kathedraal van Santo Stefano was. Zo vindt men in de crypte een mozaïek annex grafsteen met een Latijnse tekst die, als ik het goed lees, luidt: HIC REQVISCIT STEFANVS FILIVS SARA[…], “hier rust Stefanus, de zoon van Sara”. Natuurlijk is dit niet Stefanus de martelaar, maar mogelijk iemand die naar Stefanus vernoemd is en in ‘zijn’ kerk werd begraven.
De huidige kerk werd in de elfde of twaalfde eeuw in Romaanse stijl gebouwd en gewijd aan de Maagd Maria. De gevel dateert van 1210 en is het werk van een zekere magister Philippus, die in de tekst boven de ingang wordt genoemd. Het prachtig gebeeldhouwde portaal zou het werk van een andere architect zijn, ene magister Leonardus. Het bovenste gedeelte van de gevel ging verloren als gevolg van een aardbeving in 1690. Het werd herbouwd in baksteen en voorzien van een groot rechthoekig raam. In de twintigste eeuw kwam het idee in zwang dat middeleeuwse kerken hun oorspronkelijke uiterlijk moesten terugkrijgen. Tijdens een restauratie onder leiding van de kunsthistoricus Luigi Serra (1881-1940) werden alle post-middeleeuwse elementen in de kerk verwijderd en kreeg het gebouw zijn originele Romaanse voorkomen terug. Verdere restauraties vonden plaats in respectievelijk 1955, 1972 en 1980.
Achterzijde van de kerk.
Kunst
Het middelste gedeelte van de gevel van magister Philippus bestaat uit vier rijen blinde bogen, waarin soms nog andere decoraties te zien zijn. Zo zijn in negen bogen van de tweede rij ronde gaten gemaakt waarin veelkleurige decoratieve schalen konden worden geplaatst. Zeven van de negen gaten zijn nog gevuld met keramiek uit de zeventiende eeuw. In het midden van de derde rij treffen we een reliëf van de Maagd Maria aan met opgeheven handen, de zogenaamde Vergine Orante. Uiteraard mocht zij niet ontbreken, want de kerk is als gezegd aan haar gewijd. Links van de Maagd zien we de aartsengel Gabriel en daarboven, in de vierde rij, een pauw. In de christelijke beeldtaal symboliseren pauwen onsterfelijkheid. Binnen zullen we ze opnieuw tegenkomen.
De aartsengel Gabriel.
Pauw.
Bij het portaal van magister Leonardus vallen vooral de gebeeldhouwde decoraties van de buitenste boog op. Hier vinden we allerhande figuurtjes, zowel menselijk als dierlijk. Het figuurtje rechts onderaan is bijvoorbeeld een olifant, een dier dat klaarblijkelijk een zekere populariteit genoot in Ancona (ook de huidige kathedraal van de stad is met sculpturen van olifanten gedecoreerd). In de lunette boven de ingang is een merkwaardig reliëf opgenomen van vijf bebaarde mannen. De betekenis ervan is onbekend, en het is heel goed mogelijk dat het reliëf oorspronkelijk niet voor deze kerk werd gemaakt. Mij deed het in eerste instantie denken aan een gedeelte van een Laatste Avondmaal, maar veel waarschijnlijker is dat het gaat om een reeks profeten, omdat de mannen boekrollen lijken vast te houden. Onder het reliëf staat een tamelijk obscure tekst in het Latijn. Deze noemt in elk geval, zoals reeds gemeld, magister Philippus. Ook wordt een ‘serene paus’ genoemd, waarschijnlijk Innocentius III (1198-1216), samen met een PRINCEPS OTTO, met wie dan Otto IV zal zijn bedoeld, keizer van het Heilige Roomse Rijk tussen 1209 en 1218.
Portaal van magister Leonardus.
Decoratie van het portaal.
Olifant.
Reliëf met vijf mannen (profeten?).
Het interieur van de kerk is bijzonder eenvoudig. Op een crucifix in de apsis na zijn er geen decoraties; daarvoor moeten we in de crypte afdalen, waar we de mozaïeken uit de vierde tot en met de zesde eeuw kunnen bewonderen. Het fraaiste vloermozaïek hier stelt wederom twee pauwen voor, aan weerszijden van een ‘ding’ dat het midden houdt tussen een fontein met levenswater en een plant. Op andere mozaïeken zijn voornamelijk geometrische patronen te zien, waaronder de bekende Salomonsknopen, symbolen van eeuwigheid of oneindigheid. Op enkele mozaïeken is tekst te lezen, al is die niet altijd even begrijpelijk omdat een deel van de letters verloren is gegaan. In de crypte vindt men ook restanten van vroegmiddeleeuwse fresco’s, waaronder fresco’s van vela (geschilderde gordijnen) en van heiligen.
Vloermozaïek met pauwen.
Bronnen: Bradt travel guide Umbria & the Marche (2021), p. 225, Santa Maria della Piazza | Ancona Tourism en Chiesa di Santa Maria della Piazza – Wikipedia. Een gedetailleerde bespreking van de kerk vindt men in Geology and Cultural Heritage: characterization and provenance of local stones and spolia used in the Romanesque façade of Santa Maria della Piazza church (Ancona, Central Italy)