Boog van Trajanus.
Het is zonder enige twijfel het meest toonaangevende archeologische monument in Ancona: de slanke marmeren triomfboog die de Senaat en het volk van Rome in de tweede eeuw lieten oprichten voor keizer Trajanus (98-117). Op de boog zelf is aangegeven waarom Trajanus het monument verdiende: omdat hij de haven van Ancona had uitgebreid, en wel EX PECVNIA SVA, “met zijn eigen geld”. Hiermee “gaf hij zeelieden een veiligere toegang tot Italië”, aldus de tekst op de boog. Ongetwijfeld heeft Ancona als stad economisch geprofiteerd van de grotere en betere haven. De voornaamste redenen voor de uitbreiding waren echter de Dacische oorlogen van de keizer, die in 101-102 en 105-106 werden uitgevochten in het huidige Roemenië. Vanuit Ancona vertrok een deel van het Romeinse leger naar het strijdtoneel. Dit is ook afgebeeld op de beroemde Zuil van Trajanus in Rome.
Decoraties
De Boog van Trajanus werd opgericht op de pier van Ancona. Een zijde was gericht op de zee, de andere op het land. Op de Boog stonden in totaal zes beelden, vermoedelijk van verguld brons. Richting zee keken de goden Mercurius, Neptunus en Portunus. Mercurius was als god van handelaars en reizigers belangrijk voor zeelieden, terwijl Neptunus natuurlijk de god van de zee was. Portunus was de god van de havens; dicht bij de rivierhaven van Rome had hij een belangrijke tempel, die nog steeds te zien is (zie Rome: Santa Maria in Cosmedin). Op een voorstelling op de Zuil van Trajanus is de Boog te zien, met daarop de drie godenbeelden. Romeinse schepen verlaten net de haven richting een van de twee Dacische oorlogen (volgens sommige bronnen de eerste, volgens andere de tweede), en op de heuvel zien we de tempel van Venus, op de plek waar nu de kathedraal van Ancona staat. Het archeologisch museum van Ancona bezit een afgietsel van de voorstelling. Niet zichtbaar op de voorstelling zijn de drie beelden aan de landzijde. Deze stelden Trajanus, zijn vrouw Plotina en zuster Marciana voor.
Gipsen afgietsel van een voorstelling op de Zuil van Trajanus. Links de Boog en twee tempels.
Schaalmodel van de Boog van Trajanus.
De Boog van Trajanus was verder voorzien van veertien bronzen snebben of ramstevens van schepen, rostra in het Latijn. Deze stonden symbool voor de Romeinse superioriteit op zee. Al in de derde eeuw BCE was het spreekgestoelte op het Forum Romanum in Rome gedecoreerd met de snebben van buitgemaakte Carthaagse oorlogsschepen. Het spreekgestoelte werd sindsdien de Rostra genoemd. Wie tegenwoordig Ancona bezoekt, ziet alleen nog maar de Boog zelf, gemaakt van Proconnesisch marmer.[1] De zes beelden, veertien snebben en zelfs de bronzen letters van de tekst op de Boog werden zeer waarschijnlijk meegenomen toen een Arabisch leger in de negende eeuw Ancona aanviel. In het archeologisch museum van Ancona staat een schaalmodel van de Boog met de snebben en de bronzen letters, maar helaas zonder de beelden van de goden en de mensen. Er schijnt enige discussie te zijn over de vraag of het standbeeld van de keizer een ruiterstandbeeld was of het standbeeld van een staande man. Tegenwoordig is men geneigd het laatste aan te nemen, waarbij het archeologisch museum zelfs de aanwezigheid van een ruiterstandbeeld uitsluit.
Datering
Als architect van de Boog van Trajanus wordt doorgaans Apollodorus van Damascus genoemd, de architect die in Rome het Forum van Trajanus met de reeds genoemde Zuil bouwde. Apollodorus zal dan ook de uitbreiding van de haven van Ancona voor zijn rekening hebben genomen. De precieze datering van de Boog van Trajanus is nog onderwerp van discussie. Mijn reisgids stelt dat het monument in het jaar 115 werd gebouwd[2], en dat is zeker een mogelijkheid. De tekst op de boog stelt namelijk dat Trajanus zesmaal consul is geweest (COS VI) en negenmaal door zijn troepen als imperator (‘zegevierende generaal’) werd begroet (IMP IX). Trajanus was voor de zesde en laatste maal consul in 112, terwijl zijn negende uitroeping tot imperator tijdens zijn Parthische oorlog van 115-117 plaatsvond. Dit roept wel de vraag op hoe het dan kan dat de Boog is afgebeeld op de Zuil van Trajanus, die in 113 gereedkwam en een voorstelling van een gebeurtenis in het jaar 101 of 105 bevat. Een verklaring is dat de Boog al kort na de uitbreiding van de haven werd opgericht, zo rond het jaar 100. Pas later zou de Boog dan aan Trajanus zijn gewijd, en bij die gelegenheid zouden de beelden van de keizerlijke familie en de tekst zijn toegevoegd.
De haven van Ancona met de Boog van Trajanus. Daarachter de Arco Clementino, opgericht ter ere van Paus Clemens XII.
Kade van Ancona.
Noten
[1] Dat wil zeggen marmer van een eiland in de Zee van Marmara.
[2] Bradt travel guide Umbria & the Marche (2021), p. 227.