Spoleto: Santi Giovanni e Paolo

Een van de eerste dingen die u moet weten over de kleine kerk van Santi Giovanni e Paolo is dat deze niet is gewijd aan de apostelen Johannes en Paulus, wat sommige reisgidsen ook mogen beweren. De Giovanni en Paolo van de kerk zijn twee broers die volgens de overlevering in de vierde eeuw leefden en onder de heidense Romeinse keizer Julianus de Apostaat (361-363) de marteldood stierven. Het verhaal is nogal problematisch, om niet te zeggen onhistorisch. Niettemin zijn er kerken aan de broers gewijd in Rome (waar ze zouden hebben gewoond), Venetië (zelfs de grootste van de stad) en – zoals ik recent mocht vaststellen – hier in Spoleto. De kerk in Spoleto staat direct naast een restaurant met de naam Cantina de’ Corvi, dat ik zeer kan aanraden aan iedereen die goed wil lunchen.

Geschiedenis

De Santi Giovanni e Paolo is een oude parochiekerk die werd gecreëerd door twee afzonderlijke gebouwen samen te voegen. Het oudste gedeelte is de crypte, die niet toegankelijk is voor bezoekers. In de twaalfde eeuw werd er een grotere kerk over deze crypte heen gebouwd. Deze werd volgens de traditie in 1174 gewijd. De Santi Giovanni e Paolo is eenbeukig en heeft boven de crypte een verhoogd sanctuarium en koor. De muren staan enigszins scheef en het hele gebouw wekt niet de indruk erg stabiel te zijn. Niettemin is de Santi Giovanni e Paolo van groot historisch belang vanwege haar verzameling fresco’s uit de twaalfde tot en met de zestiende eeuw. Deze bevinden zich overigens niet allemaal meer in de kerk. Een beroemd fresco met daarop het martelaarschap van Johannes en Paulus hangt nu in het Museo nazionale del Ducato di Spoleto. Oorspronkelijk stond in deze kerk ook het bekende crucifix (uit 1187) van de twaalfde-eeuwse schilder Alberto Sozio. Ter gelegenheid van zijn 700^e verjaardag in 1887 werd het kruisbeeld naar de Duomo van Spoleto verplaatst.

Een rondgang langs de fresco’s begint buiten de kerk, waar op de linker muur een groot fresco van een Madonna met Kind en vier heiligen te zien is (zie de eerste afbeelding in deze bijdrage). Het werd gemaakt in de dertiende of veertiende eeuw. Het fresco wordt tegen de regen beschermd door een afdakje, maar dat heeft niet kunnen voorkomen dat het ernstig verweerd is geraakt. Daardoor is het ook praktisch onmogelijk geworden om de vier heiligen te identificeren. Laten we dit fresco dus maar overslaan en snel naar binnen gaan. De kerk is al enige tijd terug geseculariseerd en zou nu op zaterdagen enkele uren open moeten zijn voor het publiek. Een kaartje kost slechts twee euro, maar de kans bestaat dat de medewerker achter de ticketbalie u een Spoleto Card probeert te verkopen. Zo’n kaart kan heel voordelig zijn, maar was dat in ons geval niet. Het was namelijk onze laatste dag in Umbrië en we hadden al veel van Spoleto’s hoogtepunten bezocht.

Het Martelaarschap van Thomas Becket

Het beroemdste fresco in de kerk is op de linker muur aangebracht. Het stelt het martelaarschap van Thomas Becket voor, de aartsbisschop van Canterbury die in 1170 werd vermoord. Becket was verwikkeld in een verbitterd conflict met Koning Hendrik II van Engeland (1154-1189). Omdat hij vreesde voor zijn leven had de aartsbisschop al een paar jaar als balling in Frankrijk doorgebracht, maar in 1170 was hij naar Engeland teruggekeerd. Koning Hendrik bleef zich echter in het openbaar vijandig uitlaten over zijn aartsbisschop. Op enig moment sprak hij enkele woorden die door vier ridders werden opgevat als een opdracht om Becket te vermoorden. Er wordt nog steeds gediscussieerd over de vraag welke woorden de koning nu precies gebruikte, maar de frase ‘Will no one rid me of this turbulent priest?’ is onsterfelijk geworden, al was het maar vanwege een beroemde aflevering van Blackadder. Op 29 december 1170 werd Becket in zijn eigen kathedraal vermoord. Begin 1173 werd hij door Paus Alexander III (1159-1181) heilig verklaard.

Aangezien het fresco Becket als een heilige afbeeldt, moet het wel na 1173 gemaakt zijn. Dit is zeker een van de oudste afbeeldingen van de moord op de aartsbisschop in Italië, maar afgaande op de stijl is het fresco toch eerder in de dertiende dan in de twaalfde eeuw geschilderd. Een datum omstreeks 1230 klinkt plausibel. In die tijd woedde er een conflict tussen aan de ene kant de pausen in Rome – vooral Gregorius IX (1227-1241) en Innocentius (1243-1254) – en aan de andere kant de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Frederik II (1220-1250). Net als bij het conflict tussen Thomas Becket en Koning Hendrik II was dit een strijd tussen de kerkelijke en de wereldlijke autoriteiten. Spoleto maakte sinds 1198 deel uit van de Pauselijke Staat. Ook al stelt het fresco een gebeurtenis voor die in het verleden plaatsvond, het kan heel goed verwijzen naar het conflict tussen de Paus en de Keizer in de tijd dat het fresco werd gemaakt.

Hoewel het fresco beschadigd is, is het nog altijd mogelijk de fijne details ervan te zien. Zo zien we twee van de vier ridders, gekleed en maliënkolders en bewapend met grote zwaarden. Het hoofd van de ridder aan de rechterkant is verdwenen, maar bij de ridder links zien we dat hij een helm met een gezichtsmasker draagt. Becket staat achter het altaar en wordt beschermd door een bediende. Misschien is deze man Edward Grim, een monnik die heeft geprobeerd het leven van de aartsbisschop te redden en daarbij zelf gewond raakte. Als we het fresco goed bekijken, lijkt het er inderdaad op alsof de bediende een hand verliest. Daarnaast lijkt de man de kruinscheer te hebben, dus hij kan heel goed een monnik zijn. Becket wordt door de rechter ridder bij zijn rechterhand vastgepakt en op het hoofd getroffen. Op het altaar zien we de mijter van een aartsbisschop, een miskelk en een boek met de tekst DOMINVS VOBISCV(M), “de Heer zij met u”. Rechts van het Becket-fresco treffen we een afbeelding van Sint Nicolaas van Bari aan, links een afbeelding van een onbekende heilige die over het Becket-fresco heen geschilderd lijkt te zijn.

Andere fresco’s

Op de linker muur zijn nog meer fresco’s te zien. Ze zijn interessant, maar wel beschadigd. Zo zien we een groot fresco van een anonieme schilder dat de Madonna della Cintola voorstelt, de Maagd die ten hemel opgenomen wordt en haar gordel naar Sint Thomas gooit (zie de tweede grote afbeelding hieronder). Links is Sint Franciscus van Assisi geschilderd. De exacte ouderdom van het fresco staat ter discussie, maar het zal niet vóór 1300 gemaakt zijn. Onder dit grote fresco zien we nog kleinere fresco’s van de Kruisiging en van Johannes de Doper. Al deze werken zijn gemaakt door anonieme kunstenaars.

Op de linker muur is nog een tweede fresco van Johannes de Doper geschilderd. Ditmaal is hij afgebeeld in zijn gebruikelijke tuniek van kamelenhaar. Misschien was deze schildering ooit onderdeel van een groter fresco, maar als dat inderdaad het geval was, is de plek van dat grotere fresco nu ingenomen door twee fresco’s uit de vijftiende eeuw. Het bovenste wordt toegeschreven aan de Maestro di Eggi (Eggi is een frazione van Spoleto), en aangezien het onderste in precies dezelfde stijl is uitgevoerd, lijkt het me redelijk ook dat fresco aan de Maestro di Eggi toe te schrijven. Het bovenste fresco toont Sint Leonardus, Sint Gregorius de Grote (met een pauselijke tiara) en Sint Catharina van Alexandrië (let op het rad). Het onderste fresco toont een Madonna die het Kind de borst geeft. Ze wordt geflankeerd door Sint Eligius (Sant’Alo) en een onbekende vrouwelijke heilige. Eligius is de beschermheilige van de goudsmeden. Hij is hier afgebeeld met een hamer en een paardenvoet met hoefijzer. Het eerstgenoemde fresco werd in 1445 gemaakt en het andere waarschijnlijk rond dezelfde tijd.

Het koor is voorzien van fresco’s uit de zestiende eeuw van de hand van Piermatteo Gigli, een lokale schilder die niet erg beroemd is en ook niet zoveel talent had. Hij schilderde een Madonna met Kind en twee engelen en een heleboel heiligen. Links zien we Jozef en drie heiligen met de naam Johannes: een schaars geklede Johannes de Doper, de legendarische bisschop Johannes van Spoleto en de Johannes van het broederpaar Johannes en Paulus. Rechts zien we dan Maria Magdalena met haar potje zalf, Sint Hiëronymus met een leeuw, Sint Antonius van Padova en ten slotte de Paulus van het broederpaar Johannes en Paulus. In het midden, onder de Madonna met het Kind, zien we de Wederopstanding van Christus samen met instrumenten van zijn Lijden, de speer en het kruis. Op het gewelf zijn de vier evangelisten geschilderd.

Op de rechter muur treffen we vele (fragmenten van) fresco’s van heiligen aan. Een van de interessantste toont de aartsengel Michaël, de heilige Margaretha van Antiochië en de apostel Thaddeus (zie hieronder). Het fresco wordt toegeschreven aan een volgeling van de eerdergenoemde Alberto Sozio, dus het werd waarschijnlijk gemaakt in de late twaalfde of vroege dertiende eeuw. Een fresco in de hoek lijkt de Geboorte van Christus als thema te hebben (zie de laatste afbeelding in deze bijdrage). Hoewel het beschadigd is, kunnen we nog steeds duidelijk een ingebakerd kind in een kribbe onderscheiden. Ook zien we de os en de ezel, de Maagd Maria en Jozef.

Ik raad een bezoek aan de Santi Giovanni e Paolo van harte aan, al was het alleen maar vanwege het fresco met Thomas Becket. Mocht u op een zaterdag in de buurt zijn, aarzel dan niet!

Tot de bronnen voor deze bijdrage behoren mijn reisgids van Dorling Kindersley, het Italiaanse Wikipedia en de Key to Umbria website.