Lombardije: San Martino della Battaglia

Net buiten het kleine dorpje San Martino della Battaglia, even ten zuiden van het Gardameer, staat een opmerkelijk monument uit de negentiende eeuw. Het betreft een toren die veel weg heeft van een schaakstuk. De toren eert de nagedachtenis van de eerste koning van het verenigde Italië, Victor Emanuel II, die van 1861 tot aan zijn dood in 1878 op de troon zat.

Geschiedenis

De bouw van het monument begon twee jaar na de dood van de populaire koning, die vanwege zijn inspanningen voor de Italiaanse eenwording als een vader des vaderlands wordt beschouwd. De toren verrees op een heuvel waar tijdens de Slag bij Solferino op 24 juni 1859 hevig werd gevochten. Waar de Fransen onder hun keizer Napoleon III bij Solferino zelf tegen de Oostenrijkers vochten, leverden de Italianen – formeel Piëmontezen en Sardijnen – slag tegen dezelfde tegenstanders bij het nietige gehucht San Martino. De heuvel waarop de toren werd gebouwd wisselde tijdens de slag enkele malen van eigenaar, maar bleef uiteindelijk in Italiaanse handen. De toevoeging ‘della Battaglia’ aan ‘San Martino’ dateert uiteraard van na de veldslag.

Op 15 oktober 1893 kon het monument worden ingewijd in aanwezigheid van Koning Umberto I (1878-1900), de zoon en opvolger van Victor Emanuel II. Ook Koningin Margherita was van de partij, de vrouw naar wie de bekende Pizza Margherita vernoemd is. De toren is 74 meter hoog en laat door de tekst A VITTORIO EMANUELE II boven de hoofdingang geen misverstand bestaan over de identiteit van de persoon aan wie het bouwwerk is gewijd. Wie de tekst heeft gemist, krijgt na binnenkomst een herkansing, want daar staat een bronzen beeld van Victor Emanuel van de hand van Antonio Dal Zòtto (1841-1918). Op de muren rondom het beeld zijn voorstellingen geschilderd uit het leven van de koning. Deze zijn – heel toepasselijk – gemaakt door een kunstenaar die Vittorio Emanuele Bressanin heette. Het kan bijna niet anders of deze in 1860 geboren kunstenaar is naar de koning van – toen nog – Piëmont-Sardinië vernoemd. Op 17 maart 1861 werd Victor Emanuel ook koning van Italië.

Fresco’s

Via een wenteltrap kunnen bezoekers de top van de toren bereiken. De trap voert langs zeven tussenverdiepingen waarvan de muren zijn voorzien van fresco’s die cruciale veldslagen rondom de Italiaanse eenwording verbeelden. De fresco’s zijn heroïsch en uitgesproken patriottisch, maar tegelijkertijd wel wat kitscherig. Naast de al genoemde Vittorio Emanuele Bressanin waren Giuseppe Vizzotto Alberti (1862-1931), Vincenzo De Stefani (1859-1937) en Raffaele Pontremoli (1832-1906) bij het schilderen ervan betrokken. Wat vooral interessant is, is dat de heren niet alleen Italiaanse zeges schilderden. Het eerste fresco toont nog de Italiaanse overwinning in de slag bij Goito van 30 mei 1848, maar een verdieping hoger gaat het fresco van de verdediging van Venetië toch echt over een Italiaanse nederlaag. Op 22 maart 1848 had een zekere Daniele Manin in Venetië de Republiek van San Marco uitgeroepen. Steden in de Veneto sloten zich bij de Republiek aan, maar de Oostenrijkers sloegen hard terug. In mei 1849 werd Venetië zwaar gebombardeerd en eind augustus moest de stad zich overgeven. Maar ze had zich heldhaftig verzet, en dat werd op het fresco vereeuwigd.

Het derde fresco gaat over de strijd rondom de rivier de Chornaya. Deze slag werd op 16 augustus 1855 uitgevochten tijdens de Krimoorlog. Franse, Turkse en Italiaanse soldaten wisten bij de rivier een grote Russische aanval af te slaan. Door met een expeditieleger deel te nemen aan de Krimoorlog kweekten de Italianen veel goodwill bij de Fransen voor de Italiaanse eenwording. Wellicht was hun dappere optreden bij de Chornaya zelfs een factor bij de beslissing van keizer Napoleon III om in 1859 in Noord-Italië te interveniëren (al stond daar voor hem vooral materieel en immaterieel voordeel tegenover). Deze interventie leidde tot de Slag bij Solferino, waarvan de Slag bij San Martino een onderdeel was. De strijd bij San Martino staat centraal op het vierde fresco in de toren. Het vijfde fresco betreft de Slag bij de rivier de Volturno op 1 oktober 1860. De beroemde revolutionair Giuseppe Garibaldi (1807-1882) behaalde daar een zege op het leger van Napels.

Het zesde fresco behandelt weer een Italiaanse nederlaag, namelijk op 24 juni 1866 tegen de Oostenrijkers bij Custoza. Deze slag was onderdeel van de Derde Italiaanse Onafhankelijkheidsoorlog en werd ten zuidwesten van Verona uitgevochten. Ondanks een numerieke overmacht moesten de Italianen de zege aan hun tegenstanders laten. Bovendien raakte de jongere zoon van Victor Emanuel ernstig gewond tijdens de strijd. De Italiaanse nederlaag was echter niet totaal, en vooral doordat Oostenrijk iets meer dan een week later in de Slag bij Königgrätz (of Sadowa) een zware nederlaag tegen Pruisen leed, kwam de Veneto in 1866 alsnog in Italiaanse handen. Nu moest alleen Rome nog geannexeerd worden, want zonder de voormalige caput mundi was de Italiaanse eenwording natuurlijk niet compleet. Op 20 september 1870 viel het Italiaanse leger bij de Porta Pia de stad binnen. Er werd slechts kort gevochten, maar ook in korte gevechten vallen slachtoffers. Majoor Giacomo Pagliari sneuvelde en hij staat centraal op het zevende fresco. Tijdens de klim naar boven hoort de bezoeker overigens stemmige muziek uit de serie The Pacific.

Uitzicht, museum en ossuarium

Het uitzicht vanaf de top van de toren is werkelijk subliem, zeker op een heldere dag. In de verte ziet men het Gardameer liggen, met daarachter de uitlopers van de Alpen. Let vooral op het stadje Sirmione. Dat ligt op een landtong die in het meer uitsteekt en van zuid naar noord zo’n vier kilometer lang is. Onder meer het kasteel van Sirmione, de Rocca Scaligera, is prima zichtbaar.

Achter de toren staat een klein museum (Museo del Risorgimento) gewijd aan de Italiaanse eenwording. Aan de hand van wapens, schilderijen, kaarten en andere voorwerpen wordt het verhaal van de Risorgimento verteld. Het museum is sterk vergelijkbaar met het Museo Risorgimentale di Solferino. Wie alle attracties van zowel Solferino als San Martino wil bezoeken kan dan ook het beste een combinatiekaartje kopen.

Waar de aan Victor Emanuel gewijde toren vooral de heroïsche aspecten van de Italiaanse onafhankelijkheidsstrijd belicht, zien we in het Ossario di San Martino de gruwelijke realiteit van de oorlog. In dit op 24 juni 1870 ingewijde ossuarium zijn de resten van Italiaanse en Oostenrijkse soldaten verzameld. We hebben het dan over de botten van 2619 gevallenen en 1274 schedels. Wie na het bezoek aan het ossuarium behoefte heeft aan wat culinaire troost, kan ik de nabijgelegen Osteria Alla Torre aanraden.

Bronnen

• Battaglia di Solferino e San Martino;
• Evert de Rooij, Lago di Garda, p. 116-117;
• John Julius Norwich, De Pausen, Hoofdstuk XXV;
• Torre monumentale di San Martino della Battaglia.