Op een steenworp afstand van de kathedraal van San Giovanni in Laterano treft men een van de merkwaardigste stukjes architectuur in de straten van Rome aan. Het Triclinium Leoninum bestaat uit een bakstenen aedicula met een apsis en een kleurrijk apsismozaïek. Op het eerste gezicht ziet dit mozaïek er middeleeuws uit, maar bij nadere beschouwing wordt duidelijk dat het uit de achttiende eeuw dateert. Het hele bouwwerk is een kopie van de apsis van de grote eetzaal die werd gebouwd in opdracht van Paus Leo III (795-816). Dit verklaart ook de naam Triclinium Leoninum, Leo’s eetzaal.
Geschiedenis
De eetzaal was onderdeel van het middeleeuwse Lateraans Paleis, dat in de achtste eeuw werd gebouwd onder de pausen Zacharias (741-752) en Adrianus I (772-795). Dit paleiscomplex was aanzienlijk groter dan het huidige Lateraans Paleis dat in opdracht van Paus Sixtus V (1585-1590) in 1586 werd verwezenlijkt door Domenico Fontana (1543-1607). Onderdeel van het oorspronkelijke complex waren een grote vergaderzaal (aula concilii), waarin vijf Lateraanse Concilies werden gehouden, een Loggia der Zegeningen gebouwd onder Paus Bonifatius VIII (1294-1303), de Heilige Trap of Scala Santa (uit het paleis van Pontius Pilatus in Jeruzalem), de pauselijke kapel die bekendstaat als het Sancta Sanctorum en de eerdergenoemde grote eetzaal die werd gebouwd tijdens het pontificaat van Paus Leo III. Dit artikel bevat enkele afbeeldingen die een idee geven van hoe het complex eruit moet hebben gezien.
In 1586 liet de genoemde Domenico Fontana het grootste gedeelte van het middeleeuwse complex afbreken, maar om begrijpelijke redenen bleef hij van de Heilige Trap en het Sancta Sanctorum af. Deze zijn nu onderdeel van de kerk van San Lorenzo in Palatio ad Sanctam Sanctorum. De eetzaal van Paus Leo uit de late achtste eeuw mocht ook blijven staan. Uit plattegronden uit de zeventiende eeuw blijkt dat de buitenkant van de apsis naar het zuiden gericht was en het apsismozaïek naar het noorden. Bij het huidige bouwwerk is dit andersom en dat komt omdat het een kopie is, op een iets andere plek neergezet en met de oriëntatie omgedraaid.
In 1731, toen er plannen werden gemaakt voor een nieuwe gevel voor de kathedraal van San Giovanni, besloot Paus Clemens XII (1730-1740) dat de restanten van het Triclinium Leoninum in de weg stonden. Hij vond dat de oude apsis te dicht bij de beoogde nieuwe façade stond en gaf daarom opdracht haar af te breken. Vervolgens werden pogingen ondernomen om het bouwwerk naar een nieuwe locatie te verplaatsen teneinde het kostbare mozaïek te behouden. Deze pogingen mislukten echter en het mozaïek werd onherstelbaar beschadigd. In 1743 huurde Paus Benedictus XIV (1740-1758) de architect Ferdinando Fuga (1699-1782) in om een nieuw bouwwerk neer te zetten, een project dat het huidige Triclinium Leoninum opleverde. De schilder Pier Leone Ghezzi (1674-1755) kreeg de opdracht het mozaïek te kopiëren. Het is moeilijk te zeggen of zijn inspanningen leidden tot een getrouwe reproductie van dit kostbare mozaïek. Bij sommige delen van de kopie kan Ghezzi heel goed zijn eigen fantasie hebben gebruikt.
Mozaïek
De naam van Paus Benedictus XIV staat vermeld op het monument, samen met die van zijn voorganger Paus Clemens XII. Paus Pius XI (1922-1939) gaf opdracht tot een restauratie en wordt daarom eveneens vermeld. Het is vrij bijzonder om zomaar op straat, in de openlucht, een mozaïek aan te treffen, maar het moet gezegd worden dat het van tamelijk magere kwaliteit is. In de schelp van de apsis zien we Jezus Christus die zijn zegen geeft. Hij houdt een boek vast met op de pagina’s de woorden PAX VOBIS (“Vrede zij met U”) geschreven. Christus wordt geflankeerd door elf Discipelen, aangevoerd door Petrus, die links van Christus staat (Judas is nog niet vervangen; de voorstelling komt uit Mattheus 28:16-20). De mozaïeken op de boog zijn interessanter, maar wederom duidelijk niet origineel. De poging om ze er middeleeuws uit te laten zien, is gewoon niet helemaal geslaagd. Vergelijk deze mozaïeken bijvoorbeeld eens met die welke in opdracht van Paus Paschalis I (817-824) zijn gemaakt voor kerken als de Santa Maria in Domnica en de Santa Prassede. Het is niet moeilijk om de verschillen aan te wijzen.
Links zien we Jezus Christus die een paar sleutels aan een knielende persoon geeft. Deze persoon heeft geen bijschrift en wordt vaak ten onrechte aangemerkt als Paus Sylvester (314-335). Ik ben er echter vrij zeker van dat het niet om Paus Sylvester gaat, maar om Petrus, die traditioneel beschouwd wordt als de eerste bisschop van Rome. Christus overhandigt hem de Sleutels van de Hemel, een gebeurtenis die in Mattheus 16:19 wordt beschreven. De andere knielende figuur is keizer Constantijn de Grote (306-337), de eerste christelijke Romeinse keizer in de geschiedenis. Hij heeft het bijschrift R(EX) COSTANTINVS. Christus overhandigt hem een banier met daarop een kruis. Merkwaardig genoeg is het tekstvak onder de knielende figuren leeg gelaten. Het originele mozaïek moet beslist een tekst hebben gehad, die wellicht om een lang leven voor de Paus en de overwinning voor Constantijn vroeg (zie de tekst aan de andere zijde).
Als de paus op het mozaïek toch Sylvester voorstelt, dan zou de tekst overigens ook kunnen hebben verwezen naar de Donatio Constantini, de beweerde overdracht door Constantijn van de wereldlijke macht over het West-Romeinse Rijk aan de Paus (in werkelijkheid is dit nooit gebeurd en later is vastgesteld dat hier sprake was van uitgekookt bedrog in de vorm van een document dat in het midden van de achtste eeuw werd gefabriceerd; zie Rome: Santi Quattro Coronati). Het lege tekstvak en het ontbrekende bijschrift voor de knielende paus zijn wellicht een indicatie dat er weinig informatie beschikbaar was over hoe deze kant van het mozaïek er oorspronkelijk uitzag. Sterker nog, we mogen er wel van uitgaan dat Ghezzi aan deze kant voornamelijk geïmproviseerd heeft.
Aan de rechterkant zien we Petrus die een pallium geeft aan een knielende Paus Leo III. Leo moet nog in leven zijn geweest toen het mozaïek – dat wil zeggen: het oorspronkelijke mozaïek – werd gemaakt. Hij is namelijk afgebeeld met een vierkante blauwe nimbus die zijn hoofd omgeeft. De andere knielende persoon is Karel de Grote, die het bijschrift CARVLO REGI oftewel “Koning Karel” heeft. Op grond hiervan mogen we concluderen dat het oorspronkelijke mozaïek op z’n laatst begin of midden-800 is gemaakt, aangezien Paus Leo III Karel op eerste kerstdag van dat jaar tot keizer van het nieuwe Heilige Roomse Rijk zou kronen. De tekst in het vak onder de twee knielende figuren verzoekt Petrus om Leo (lang) leven en Karel de overwinning te schenken. Merk op dat er BICTORIA staat in plaats van VICTORIA. Wederom krijgt de wereldlijke leider een banier overhandigd, waarop in dit geval een fleur-de-lis lijkt te zijn bevestigd.
Let ten slotte op de onderkant van de rand van de schelp. Pier Leone Ghezzi repliceerde hier het monogram van Paus Leo. Misschien was Ghezzi niet de beste mozaïekmaker die er te vinden was, maar hij had beslist oog voor detail.
Bijgewerkt 31 augustus 2024.
Pingback:Rome: San Giovanni in Laterano – – Corvinus –
Pingback:Rome: Sancta Sanctorum en Scala Santa – – Corvinus –