Toscane: Santuario della Madonna delle Grazie al Sasso

Santuario della Madonna del Sasso.

We zouden nooit van het Santuario della Madonna delle Grazie al Sasso gehoord hebben als we niet bij toeval op een website over de kerken van Pontassieve terecht waren gekomen. Pontassieve zelf is een gemeente ten oosten van Florence met een bevolking van rond de 20.000 inwoners. De bebouwde kom van deze comune beslaat slechts 4,7 procent van het totale grondgebied van de gemeente. De rest bestaat uit bossen, velden en wijngaarden. Het hier besproken Santuario staat ook niet in het stadje Pontassieve zelf, maar zo’n tien kilometer ten noordwesten ervan, op een dichtbegroeide heuvel met een geweldig uitzicht over het omliggende gebied.

Geschiedenis van het Santuario

We parkeerden onze auto op een locatie die moest doorgaan voor een parkeerterrein, maar in feite niet meer was dan een open plek tussen de bomen, ongeveer 400 meter ten westen van het heiligdom. We gingen te voet verder en bereikten binnen enkele minuten onze bestemming. Al honderden jaren lang is het Santuario een plaats die pelgrims aantrekt. Zo rond het jaar 1000 werd op de heuvel, op een hoogte van 564 meter boven de vallei, een klein oratorium gebouwd. Een aantal verschijningen van de Maagd Maria gaf in de Late Middeleeuwen de aanzet tot de bouw van een groter heiligdom.

Panoramisch uitzicht.

De eerste verschijning was op 2 juli 1484. De Maagd verscheen toen aan twee zusters. Zij waren herderinnen die naar het oratorium gekomen waren om te bidden voor hun doodzieke vader. De Maagd verscheen niet alleen, maar zorgde er tevens op miraculeuze wijze voor dat de vader van de zusters genezen werd. Op 22 augustus van het jaar daarop was er een tweede verschijning. Deze werd La Grande Apparizione genoemd, omdat nu kennelijk niet alleen de zusters er getuige van waren, maar ook vele anderen die met hen meegekomen waren om te bidden. Al snel viel het besluit dat deze wonderen de bouw van een groter heiligdom rechtvaardigden. Op 2 juli 1490, zes jaar na de eerste verschijning, werd de eerste steen gelegd voor het Santuario della Madonna delle Grazie al Sasso dat we vandaag de dag zien. In de eeuwen daarna werd het Santuario uitgebreid en verfraaid.

Het complex

De gevel van het complex bestaat uit een prachtige zeventiende-eeuwse zuilengalerij die twee zijden van een groen grasveld omsluit. De derde zijde is een muur met de poort waardoor men het complex binnenkomt, en de vierde zijde is open. Aan die laatste kant kan men het omliggende gebied van bovenaf bewonderen. Toen we aankwamen, regende het nog, maar eenmaal bij het heiligdom aangekomen was de zon weer doorgebroken en konden we genieten van een panoramisch uitzicht. Het was duidelijk dat we hier echt ver buiten de stad waren. Vanaf onze heuvel zagen we alleen maar bossen en velden met hier en daar wat gebouwen.

Interieur van de kerk.

Het Santuario della Madonna delle Grazie al Sasso bestaat uit twee oratoria: een eerste beneden – het oorspronkelijke oratorium, maar wel vele malen verbouwd – en een tweede boven, te weten het oratorium dat in 1490 werd gebouwd. Deze laatste ruimte is in feite een kleine kerk. De dag dat wij het complex bezochten, was het erg rustig. De enige andere bezoekers waren een ouder echtpaar en een jonge vrouw. Zij was gekomen om hier te bidden, maar checkte wel regelmatig haar smartphone om te zien of er nog nieuwe berichten waren binnengekomen.

De inrichting van het bovenste oratorium is vrij sober, maar aan de muur hangen enkele interessante schilderijen, hoofdzakelijk uit de zeventiende eeuw. Het hoogaltaar achter in de kerk is iets ouder: het dateert van 1504 en is voorzien van een modern houten beeld van de Maagd. Ongeveer een meter onder haar voeten staat een stenen sarcofaag waarin een stuk rots wordt bewaard. Dit is de ‘sasso’ – Italiaans voor ‘steen’ of ‘rots’ – i.e. een stuk van de rots waarop de Maagd aan de herderinnen verscheen.

Madonna met Kind en Heiligen.

Het heiligdom bezit twee interessante middeleeuwse iconen, maar het is niet gemakkelijk om uit te maken welke nu welke is. Bij beide gaat het om schilderingen op hout van een Madonna met Kind en Heiligen. De eerste bevindt zich in de kleine kapel links van het altaar in het bovenste oratorium, de tweede in het onderste oratorium. Een bordje nabij de ingang schrijft dit laatste werk toe aan ene “Giovanni Benintendi known as il Ceraiolo”. Daar hebben we niet veel aan, want het is vrijwel onmogelijk meer informatie over deze kunstenaar te vinden. Er was wel een zestiende-eeuwse schilder die Antonio del Ceraiolo heette, maar dat is evident iemand anders. Hij heette geen Giovanni Benintendi, en bovendien is de paneelschildering veel ouder. Ze dateert wellicht van de late vijftiende eeuw. Als u op het Italiaanse Wikipedia naar deze Benintendi zoekt, dan is het eerste resultaat een pagina over het Santuario. Die herhaalt alleen maar de tekst die ook al op het bordje bij de ingang stond.

Nog een Madonna met Kind en Heiligen!

Nog problematischer is het feit dat het bordje beweert dat de schildering met de naam Madonna con il Bambino e Santi van de hand van Benintendi zich in het ónderste oratorium bevindt, terwijl de eigen website van het Santuario stelt dat een schilderij met precies dezelfde naam zich in de kapel in het bóvenste oratorium bevindt. De naam Giovanni Benintendi wordt daarbij helemaal niet genoemd. We kunnen er waarschijnlijk het beste van uitgaan dat het icoon in de kapel van de kerk het oudste van de twee is (het ziet er zeker ouder uit) en dat dit oorspronkelijk op het altaar van het kleine oratorium stond. Toen in 1490 de bouw van het grotere heiligdom begon, zal het verplaatst zijn naar zijn huidige locatie en vervangen door een nieuwer icoon. Op de website van het Santuario wordt het nieuwere icoon “la venerata immagine della Madonna delle Grazie” genoemd. Het toont eveneens een Madonna met Kind en Heiligen. De heiligen zijn niet gelabeld en daardoor niet gemakkelijk te identificeren. De man links is vermoedelijk Johannes de Doper; de tekst op zijn boekrol moet waarschijnlijk “ECCE AGNUS DEI” – “Aanschouw het Lam Gods” – luiden, maar er staat “ECCE ANG”, en wat er daarna komt, is onleesbaar. Bij de voeten van de Madonna zien we een knielend figuurtje in een kleurrijk gewaad. Ik zou wel willen weten wie hij moet voorstellen, maar ben daar niet achter gekomen.

De website van het Santuario met extra afbeeldingen en een filmpje vindt men hier.