Rignano sull’Arno: Pieve di San Leolino

Zelfs nog voordat we onze koffers hadden gepakt en naar Italië waren vertrokken, wisten we al dat we dit kerkje wilden bezoeken. Zeker, we zouden trips maken naar prachtige en belangrijke steden als Florence, Siena, Arezzo en zelfs het schitterende Ravenna, maar we wilden ook iets “lokaals” zien, een gebouw of een kunstwerk waar geen hordes toeristen uit de hele wereld op afkomen. Onze verblijfplaats zou de pittoreske Fattoria Pagnana in Bombone zijn, een klein dorpje net buiten het grotere stadje Rignano sull’Arno. Toen we met behulp van Google Maps en Street View Rignano aan het verkennen waren, viel ons oog op de schattige Pieve di San Leolino. Het kleine kerkje zag er mooi uit, en de weinige informatie die we online aantroffen, maakte duidelijk dat het om een oud gebouw ging waar nog interessante laatmiddeleeuwse fresco’s te vinden waren. Seconden na lezing van deze informatie hadden we de Pieve di San Leolino al aan ons lijstje te bezoeken bezienswaardigheden toegevoegd.

Hoe er te komen

De Pieve di San Leolino is gemakkelijk te bereiken: het kerkje staat in de Via della Pieve, net ten noorden van het stadscentrum. U hoeft alleen maar langs de COOP-supermarkt te rijden, waar het parkeerterrein altijd vol staat en de polizia municipale druk bezig is met het uitdelen van bonnen aan automobilisten die de maximale parkeertijd overschrijden. Na twee minuten bent u dan bij het kerkje. Een pieve is in wezen een plattelandskerk met een doopvont waar andere plattelandskerken zónder doopvont van afhankelijk waren. De doop is immers een van de belangrijkste rituelen in het christelijke geloof.

De Pieve di San Leolino moet ooit belangrijk zijn geweest, maar toen in 1954 een nieuwe kerk werd gebouwd in het centrum van Rignano, kwam de San Leolino feitelijk leeg te staan. We konden online maar moeilijk aan openingstijden komen, maar met wat hulp van de staf van Fattoria Pagnana – dankjewel, Alice! – kwamen we erachter dat op zondag nog steeds de mis wordt gevierd in de San Leolino en dat de kerk dan van 16:00 tot 18:00 uur geopend is. We waren even voor 17:00 uur ter plaatse en zagen dat zich voor de pieve reeds een vrij grote groep kerkgangers had verzameld. De deuren stonden open en we glipten naar binnen om de kerk en haar kunstschatten te bewonderen voordat de mis zou beginnen. We wilden natuurlijk geen kerkdienst verstoren of de kerkgangers hinderen.

Het gebouw en de heilige

Wie is San Leolino – of Sanctus Leolinus in het Latijn – eigenlijk? Het lijkt er in de eerste plaats op dat er nogal wat verwarring bestaat over hoe de man eigenlijk heette. Een kaart die we hebben van de streek rondom Rignano verwijst naar een pieve gewijd aan San LeoNino. Die naam klopt natuurlijk niet. Op het informatiebordje buiten de kerk zelf staat wel de juiste naam: LeoLino. Het bordje beweert dat hij een “reizende bisschop” was die aan het begin van de vierde eeuw leefde en waarschijnlijk in de Valdisieve de marteldood stierf. Kennelijk is dat alle beschikbare informatie over zijn leven, dus we kunnen rustig zeggen dat San Leolino een nogal obscure heilige is. We mogen ons zelfs met enig recht afvragen of hij überhaupt heeft bestaan; op katholieke websites als catholic.org is hij in elk geval niet terug te vinden. Mensen in de streek geloofden echter dat hij wel degelijk bestaan heeft en als martelaar is gestorven, en de graven uit het geslacht van de Guidi – lokale feodale heersers – zouden volgens het informatiebordje vanaf de negende en tiende eeuw zijn cultus hebben gestimuleerd. In de omgeving vindt men dan ook nog eens drie andere kerken gewijd aan San Leolino.

De geschiedenis van de Romaanse Pieve di San Leolino gaat in elk geval terug tot het begin van de elfde eeuw. Het kerkje wordt in 1008 voor het eerst genoemd en daarna nogmaals in 1066. Het is dus zeker meer dan 1000 jaar oud. Delen van het gebouw zijn nog origineel: de voet van de toren, een gedeelte van het schip en de drie apsissen, die typisch zijn voor Romaanse kerken. Om die te kunnen bekijken kan men het beste even om de kerk heenlopen, wat in ons geval de hond van de buren alarmeerde. Gelukkig was het een vriendelijk klein hondje dat niets kwaads in de zin had. De rest van de kerk is van recentere datum. Kennelijk werd een groot gedeelte van de kerk in de achttiende eeuw tijdens een aardbeving verwoest, met als gevolg dat de gevel en een groot gedeelte van het schip herbouwd moesten worden. De wijding van een nieuwe kerk in het stadscentrum had er gemakkelijk toe kunnen leiden dat de San Leolino wegens leegstand was afgebroken. Gelukkig kozen de burgers van Rignano ervoor hun cultureel erfgoed te behouden. In de jaren 1990 werd de kerk gerestaureerd; het resultaat is een interessante combinatie van heel erg oud en heel erg nieuw.

De kunst

Het interieur van de huidige kerk is erg eenvoudig (zie de afbeelding hierboven). Veel van de kunst die hier ooit hing of stond – schilderijen en beelden – is verplaatst naar de nieuwe kerk en een deel ervan is helemaal verloren gegaan. Tegenwoordig heeft de San Leolino nog drie kunstwerken die de moeite waard zijn.

Het eerste kunstwerk is het zeshoekige doopvont bij de noordelijke ingang van de kerk. Het is een prachtig werk van geglazuurde terracotta, versierd met voorstellingen uit het leven van Johannes de Doper. We zien op het linker paneel bijvoorbeeld de doop van Christus in de rivier de Jordaan (zie de afbeelding rechts). Het doopvont wordt gemakkelijk aangezien voor een werk uit het atelier van de familie Della Robbia (Luca, zijn neef Andrea en zijn achterneef Giovanni). Dat is echter niet correct. Het doopvont wordt namelijk toegeschreven aan de school van Benedetto en Santi Buglioni. Benedetto (ca. 1460-1521) en Santi (1494-1576) waren een oom en een neef. Zij hadden hun beeldhouwvaardigheden geleerd in het atelier van de Della Robbia’s, en dat verklaart waarom hun werk zoveel gelijkenissen vertoont.

Het tweede interessante kunstwerk is een fresco uit de late veertiende eeuw met een voorstelling van de Kroning van de Maagd. De schilder is niet bekend. Tijdens de kerkrestauratie in de jaren 1990 werd ook dit fresco gerestaureerd, althans gedeeltelijk. De man links blijft nogal wazig, maar het is wel duidelijk dat hij een bisschopsmijter draagt. Misschien is dit wel de beroemde, maar obscure San Leolino. Dan is het eigenlijk wel passend dat we van deze mysterieuze man alleen wat vage contouren zien.

Toen het fresco werd gerestaureerd, kwam ook de sinopia – de voorbereidende schets voor een fresco – tevoorschijn. Deze vindt men op de tegenoverliggende muur in de kerk.

Ten slotte bezit de San Leolino een fresco uit de vroege vijftiende eeuw van de Madonna die de borst geeft, de zogenaamde Madonna che allata il Bambino in het Italiaans. Het fresco wordt toegeschreven aan Bicci di Lorenzo (1373-1452), een schilder uit Florence. Over zijn leven is maar weinig bekend, maar wel weten we dat hij uit een echte schildersfamilie kwam: zijn vader Lorenzo – ‘di Lorenzo’ betekent ‘zoon van Lorenzo’ – was eveneens een schilder en zijn zoon Neri di Bicci was dat ook.

Toen de mis op het punt stond te beginnen haastten we ons weer de kerk uit. De San Leolino had ons allesbehalve teleurgesteld. Goed, het gaat inderdaad niet om de spectaculairste kerk in Toscane. Het feit echter dat de San Leolino meer dan 1000 jaar oud is, er nog steeds staat en enkele interessante kunstwerken bezit, maakt een bezoek beslist de moeite waard. Aanrader!