Florence: Santissima Annunziata

De Basilica della Santissima Annunziata is de kerk van de Servieten in Florence. Deze Orde van Dienaren van Maria werd in 1233 opgericht door zeven Florentijnen die tegelijkertijd een visioen van de Maagd Maria hadden gekregen. De kerk staat aan de prachtige Piazza della Santissima Annunziata, waar we ook het ruiterstandbeeld vinden van Ferdinando I, groothertog van Toscane tussen 1587 en 1609. Het beeld werd ontworpen door Giambologna (ca. 1529-1608) en uiteindelijk gegoten door Pietro Tacca (1577-1640). De twee fonteinen op het grote plein zijn eveneens van Tacca. De kerk van de Santissima Annunziata heeft een opvallende gevel met loggia, een rijkversierd interieur en een rond koor met negen kapellen. De genoemde Giambologna richtte de centrale koorkapel, naar hem de Cappella del Giambologna genoemd, in als zijn grafkapel. Helaas werd deze kapel net gerestaureerd toen ik de kerk in april 2023 bezocht. Ook andere delen van het complex waren helaas niet toegankelijk.

Geschiedenis en exterieur

De Servieten stichtten op deze plek in 1250 het oratorium van Cafaggio. Twee jaar later zou een broeder genoemd Fra Bartolomeo hier aan een fresco van de Annunciatie hebben gewerkt. Het werk vorderde maar moeizaam, want Fra Bartolomeo slaagde er maar niet in het prachtige gezicht van de Maagd Maria te verwezenlijken. Daarop viel hij in slaap, en toen hij weer wakker werd, bleek de schildering op miraculeuze wijze voltooid te zijn. Dit moest wel het werk van een engel zijn! Uiteraard behoort dit verhaal tot het rijk van de vrome fabeltjes. Het is niet bepaald uniek, want we zijn het ook bij andere kerken in Italië tegengekomen. Daar komt bij dat de bedoelde Annunciatie er ook helemaal niet uitziet als een werk uit 1252. Het is zekere enkele decennia jonger en zal in de eerste helft van de veertiende eeuw zijn geschilderd. Sommige bronnen stellen dat de Annunciatie een werk is van Pietro Cavallini (ca. 1259-1330), een bekende schilder uit Rome. Giorgio Vasari (1511-1574) zou het werk aan Cavallini hebben toegeschreven in zijn biografie van de schilder. Het probleem is echter dat Vasari de Santissima Annunziata helemaal niet noemt in deze biografie.

We hebben dus te maken met een anonieme Annunciatie uit de eerste helft van de veertiende eeuw, die er niettemin voor verantwoordelijk was dat het oratorium binnen korte tijd hordes pelgrims mocht ontvangen. Aan het fresco werden namelijk al snel de nodige wonderen toegeschreven, met als gevolg dat het oratorium voortaan aan de Allerheiligste Geannuncieerde (i.e. de Maagd Maria) werd gewijd. Rijke pelgrims lieten vaak levensgrote wassen beelden van zichzelf achter om voorspoed of genezing van de Maagd te vragen. Zo bestelde de condottiero Erasmo da Narni (1370-1443), bijgenaamd Gattamelata (‘lapjeskat’), een wassen beeld van zichzelf te paard en werd van zijn oudere collega Pippo Spano (1369-1426) een wassen beeld in volle wapenrusting gemaakt.[1] Later werd aan de verzameling ook een wassen beeld van de Florentijnse heerser Lorenzo Il Magnifico van de hand van Andrea del Verrocchio (1435-1488) toegevoegd. Op een gegeven moment was de kerk zo volgepropt met beelden dat ze eronder dreigde te bezwijken. Geen van de wassen beelden is bewaard gebleven: eind achttiende eeuw zijn ze allemaal omgesmolten om kaarsen te maken.

Het huidige complex, dat wil zeggen de kerk met de naastgelegen kloostergangen, dateert van de vijftiende eeuw en verrees tussen 1444 en 1477. De eerste architect was Michelozzo (1396-1472). Later werk werd verricht door de architecten Antonio Manetti (1423-1497) en Leon Battista Alberti (1404-1472). Het ronde koor met een betonnen koepel – goed zichtbaar vanaf hoge punten in Florence – is het werk van de laatstgenoemde. De kerk werd in 1516 gewijd en de kenmerkende loggia van het gebouw werd in de periode 1601-1604 toegevoegd door Giovanni Battista Caccini (1556-1613). Op de architraaf van de loggia worden Alessandro en Roberto Pucci genoemd, telgen uit een rijke Florentijnse familie, dus zij zullen het werk hebben gefinancierd. Volgens de inscriptie waren ze FRATRES DEI GENITRICI, ‘broeders van de moeder Gods’. Op twee wapenschilden is het wapen van de familie Pucci te zien: het hoofd van een Moor. Boven de centrale boog van de loggia zien we resten van een fresco van Jacopo Pontormo (1494-1557) en boven de middelste ingang een mozaïek van Davide Ghirlandaio (1452-1525).

Chiostrino dei Voti

Bezoekers van de kerk komen eerst in een kleine kruisgang of atrium voor de kerk. Ooit was dit een ruimte zonder dak, maar thans is de kruisgang aan de bovenkant afgesloten met een glazen kap (wat bij regen niet verkeerd is). De naam Chiostrino dei Voti verwijst naar de hierboven beschreven praktijk van het achterlaten van wassen votiefbeelden. De kruisgang is vooral beroemd vanwege de twaalf fresco’s die in de lunetten zijn geschilderd en die verhalen vertellen uit de levens van de Maagd Maria en Filippo Benizi. Filippo Benizi (1233-1285) was een generaal-overste van de Servieten. Hij werd in 1516 zalig verklaard en daarna in 1671 heilig. De fresco’s werden in de periode 1460-1517 gemaakt door verschillende schilders. Tussen 2013 en 2017 werden ze grondig gerestaureerd, zodat ze tegenwoordig weer iets van hun oorspronkelijke frisheid hebben.

Het oudste fresco werd in 1460-1462 geschilderd door Alesso Baldovinetti (1427-1499). Het stelt de geboorte van Christus voor. Het fresco met de Roeping van Filippo Benizi volgde in 1476 en werd gemaakt door Cosimo Rosselli (1439-1507). De meeste fresco’s in de kruisgang zijn het werk van Andrea del Sarto (1486-1530). Hij schilderde eerst nog eens vijf voorstellingen uit het leven van Filippo Benizi (1509-1510) en daarna nog twee voorstellingen uit het leven van de Maagd, namelijk haar Geboorte (1514) en de processie van de drie Koningen (1510-1511). De laatste drie fresco’s werden geschilderd door Pontormo, Rosso Fiorentino (1495-1540) en ten slotte Franciabigio (1482-1525). Alle drie waren enige tijd leerling of medewerker van Andrea del Sarto.

Interieur

Het interieur van de kerk dateert van de zestiende en zeventiende eeuw, met kapellen uit de zeventiende en achttiende eeuw. Direct links van de ingang vinden we de miraculeuze Annunciatie uit de veertiende eeuw in een tabernakel uit 1449. Dit werd ontworpen door Michelozzo, maar gemaakt door de beeldhouwer Pagno di Lapo Portigiani (1408-1470 of 1487). Hoewel het verhaal over Fra Bartolomeo dus onzin is (zie hiervoor), en de Annunciatie qua stijl totaal niet lijkt op een werk van Pietro Cavallini, hebben we wel met een prachtig fresco te maken. Zeker het gezicht van de Maagd – dat dus volgens de overlevering een uitdaging was – is schitterend gedaan. Het gezicht lijkt wel op te lichten en de Maagd kijkt bijzonder gelukzalig. Opmerkelijk is dat de Latijnse woorden links van haar hoofd in spiegelbeeld staan. De tekst luidt ECCE ANCILLA D[OMI]NI, “zie de dienstmaagd van de Heer”.

Een ander hoogtepunt in de kerk is een fresco van Andrea del Castagno (ca. 1421-1457) in de derde kapel links, de Cappella Montauti. Het stelt de Heilige Drie-eenheid voor met Sint Hieronymus, Paula en Eustochium. Hieronymus is te herkennen aan een aantal attributen: de leeuw achter hem, de rode kardinaalshoed aan zijn voeten en de steen in zijn hand. Paula en Eustochium waren volgelingen van Hieronymus. De andere fresco’s in de kapel zijn van Alessandro Allori (1535-1607).

Moderner werk vinden we in de vijfde kapel links, de Cappella dell’Assunta. De grote fresco’s in de kapel van de Heilige Ark en David en Goliath werden geschilderd door Luigi Ademollo (1764-1849). Ze dateren van 1828. Via een gang in het linker dwarsschip kan men het koor betreden. En misschien nog wel belangrijker voor bezoekers met een volle blaas: de gang geeft ook toegang tot de gratis toiletten van het complex! Let we ons nu op het koor richten. Van de negen kapellen is de centrale Cappella del Giambologna het interessantst, maar die stond dus in de steigers toen ik de kerk bezocht. Ik richtte mijn aandacht dus vooral op het indrukwekkende koepelfresco van Baldassare Franceschini, bijgenaamd Il Volterrano (1611-1689). Thema van het fresco is de Tenhemelopneming van de Maagd.

Via het linker dwarsschip zou men ook in de grote kloostergang (Chiostro Grande) naast de kerk moeten kunnen komen. Deze kloostergang is beroemd vanwege een fresco van Andrea del Sarto genaamd de Madonna del Sacco (afbeelding hier). Andere fresco’s werden geschilderd door Bernardino Poccetti (1548-1612). Helaas bleek het Chiostro Grande niet toegankelijk te zijn. Ook de Cappella di San Luca was niet open voor het publiek. De heilige Lukas geldt natuurlijk als beschermheilige van schilders en andere kunstenaars. In de crypte van deze kapel zijn dan ook verscheidene Florentijnse kunstenaars begraven, onder wie Pontormo en de beeldhouwer en goudsmid Benvenuto Cellini (1500-1571).

Bronnen

• Capitool reisgids Florence & Toscane (2010), p. 98;
• Ross King, The Bookseller of Florence, p. 192;
• The Churches of Florence – East – Santissima Annunziata

Noot

[1] Ross King, The Bookseller of Florence, p. 192.