Commodus: Het Jaar 180

Op 17 maart van dit jaar stierf Marcus Aurelius in Vindobona. De keizer had meer dan een decennium lang oorlog gevoerd in het Donaugebied. Hij was erin geslaagd de frequente en gevaarlijke Germaanse invallen een halt toe te roepen, maar had zijn plannen om twee nieuwe provincies te creëren – Marcomannia en Sarmatia – moeten opgeven. Marcus Aurelius werd opgevolgd door zijn zoon, Marcus Aurelius Commodus Antoninus, die algemeen bekend kwam te staan als Commodus. Toen hij Augustus en heerser over het enorme Romeinse Rijk werd, was Commodus nog erg jong. Hij was op 31 augustus van het jaar 161 geboren in Lanuvium, dus hij was 18 jaar oud toen zijn vader stierf. Ooit had Commodus een tweelingbroer gehad, Antoninus, die op slechts vierjarige leeftijd was overleden. Zijn meer dan tien jaar oudere zuster Lucilla speelde een belangrijke rol in zijn leven.

Na Marcus’ dood in Vindobona sprak Commodus de soldaten toe en verzekerde zich van hun loyaliteit door ze de gebruikelijke donativa aan te bieden, de gratificatie die nieuwe keizers de manschappen toekenden aan het begin van hun regering. Even zag het ernaar uit dat Commodus de veldtocht van zijn vader tegen de Germaanse stammen zou voortzetten. Herodianus beweert dat hij zijn soldaten in zijn toespraak het volgende voorhield:

“Jullie taak is het onze positie te verbeteren en te consolideren. En dat kan, door de laatste sporen van deze oorlog uit te wissen en het Romeinse rijk uit te breiden tot aan de Oceaan in het hoge noorden.”[1]

De “Oceaan in het hoge noorden” verwijst natuurlijk naar de Baltische Zee (en wellicht ook de Noordzee). Dezelfde auteur beweert dat enkele vrijgelatenen die aan het keizerlijk hof dienden de nieuwe Augustus op andere gedachten brachten door hem te herinneren aan de luxe die hij in Rome had, en door de comfortabele leefomstandigheden in de Eeuwige Stad te vergelijken met de ontberingen aan het Donaufront. Wellicht is er echter een plausibelere verklaring. Misschien had Commodus wel gewoon genoeg van de oorlog en realiseerde hij zich dat het uitonderhandelen van een gunstige vrede te verkiezen was boven het voortzetten van de vijandelijkheden. Die legden al jarenlang een zware druk op de keizerlijke schatkist. Om de oorlog tegen de Marcomanni te kunnen financieren was Marcus Aurelius enkele jaren eerder nog gedwongen geweest een groot deel van de keizerlijke bezittingen tijdens een veiling op het Forum van Trajanus te verkopen. Voor Rome was deze oorlog allesbehalve winstgevend geweest.

Commodus’ zwager Claudius Pompeianus – hij was de tweede echtgenoot van zijn zuster Lucilla – probeerde de keizer te overtuigen de oorlog voort te zetten. Commodus twijfelde, maar besloot uiteindelijk vrede te sluiten met de stammen. De vredesvoorwaarden waren niet ongunstig. Sterker nog, ze waren in het voordeel van de Romeinen. De Marcomanni en Quadi droegen deserteurs en krijgsgevangenen over en leverden de Romeinen jaarlijks graan. Ook leverden ze een deel van hun wapens in en voorzagen ze het Romeinse leger van een paar duizend rekruten. Verder zou een Romeinse centurion toezicht houden op hun samenkomsten en was het hun verboden om oorlog te voeren tegen naburige stammen als de Iazyges en de Vandili.

Een nieuweling

Nadat hij de oorlog in het Donaugebied had beëindigd keerde Commodus naar Rome terug om zijn triomftocht te houden. Hij zou Italië nooit meer verlaten. Op 22 oktober reed hij in zijn strijdwagen door de Eeuwige Stad. Zijn Bithynische kamerheer (cubicularius), de vrijgelatene Saoterus, reed mee in de wagen, wat bijzonder ongebruikelijk was. Ook Saoterus had grote invloed op de keizer.

Aanvankelijk leek de nieuwe Augustus een goede keus te zijn. Commodus was bereid te luisteren naar het advies van zijn raadslieden, van wie velen naaste vrienden van wijlen Marcus Aurelius waren. De bevolking van Rome en Italië verwachtte dat hij zou regeren in de geest van zijn overleden vader, die later dit jaar tijdens een gezamenlijke zitting van de Senaat en de volksvergadering werd vergoddelijkt. De nieuwe keizer reisde Italië door en werd overal waar hij zich vertoonde enthousiast begroet. Commodus was een zeer aantrekkelijke man, met heldere ogen en krullend haar dat van nature blond was. Dio beweert dat hij linkshandig was en daar buitengewoon trots op was, maar bustes van Commodus als Hercules tonen hem met een knots in zijn rechterhand. In de Oudheid werd linkshandigheid afgekeurd, zoals ook blijkt uit het woord voor linkshandig: sinister. Het is dus mogelijk dat de beeldhouwers de linkshandigheid van de keizer wilden verhullen. Dio was in de twintig toen Commodus Augustus werd en zijn bewering zou best waar kunnen zijn, maar zekerheid hebben we niet.

Toen Commodus in Rome arriveerde, zagen zijn toekomst en die van het Romeinse Rijk er rooskleurig uit. Niemand had gedacht dat de keizer een moorddadige tiran zou blijken te zijn, een megalomane gladiator die zijn eigen vrouw zou vermoorden, evenals leden van zijn familie en vele leden van de Romeinse adel. Dio, die natuurlijk over wijsheid achteraf beschikte, velde een hard oordeel over Commodus. Hij geloofde dat na de dood van Marcus Aurelius “onze geschiedenis afzakt van een rijk van goud naar een rijk van ijzer en roest.”[2]

Bronnen

Primaire bronnen

• Cassius Dio, Epitome of Book 73;
• Herodianus, The Roman Histories I.3-8;
• Historia Augusta, Marcus Aurelius Antoninus 18, 24, 27;
• Historia Augusta, Commodus 2-3.

Secundaire bronnen

• Adrian Goldsworthy, The Fall of the West, p. 51-55;
• Timothy Venning, A Chronology of the Roman Empire, p. 552-553.

Noten

[1] Herodianus I.5 (vertaling: M.F.A. Brok / Vincent Hunink).

[2] Epitome van Boek 72.36.

Bijgewerkt 28 december 2022.