De grafzerk van Justinus van Nassau

De grafzerk van Justinus van Nassau en Anna van Merode.

In de Hooglandse Kerk in Leiden bevindt zich het graf van Justinus van Nassau (1559-1631), de buitenechtelijke zoon van Willem van Oranje. Het graf is afgedekt met een prachtige grafzerk waarop de overledene en zijn echtgenote Anna van Merode liggend en biddend zijn afgebeeld. Aan hun voeten is een korte levensbeschrijving van hun beiden te lezen, niet in het Latijn, maar gewoon in het zeventiende-eeuwse Nederlands van hun eigen tijd. De volledige tekst luidt:

HIER LEYT BEGRAVEN DEN HEER IUSTINUS VAN
NASSAV GHEWESEN IN SIN LEVEN COLLONEL VAN
T’ WALEN REGIMENT ADMIRAEL VAN ZEELANDT
XVII IAREN GENERAEL VAN WEGEN DEN GROOT
MOG: HEEREN STATEN VAN HOLLANDT ENDE
WESTVRIESLANDT IN VRANCKRICKE GOVERNEUR
VAN BREDA XXV IAREN STERF INT IAER XVI©XXXI
DEN XXVI IUNY: OVT SYNDE LXXII IAREN

MET MEVROUWE MEVROVWE ANNA VAN
MERODE ZYN ED: HUYSVROUWE GHEBOREN
BARONNESSE VAN MERODE STERF INT IAER
XVI©XXXIIII DEN VIII OCTOBRIS OVT
SYNDE LXXI IAREN

Justinus de Bastaard

1558 was voor de toekomstige Vader des Vaderlands Willem van Oranje een rampjaar: zijn geliefde vrouw Anna van Buren overleed op 24 maart van dat jaar aan een ziekte, slechts 25 jaar oud. De prins stortte zich vervolgens in het wilde nachtleven en verwekte bij een vrouw een zoon die in september 1559 werd geboren en Justinus werd genoemd. Ondanks het bekende gezegde ‘mater semper certa est’ is niet geheel duidelijk wie de moeder van Justinus was. Vaak wordt de naam Eva Elincx genoemd, ook wel gespeld als Eve Eliver.[1] Hoewel Willem als weduwnaar kon hertrouwen, was een huwelijk met de moeder van Justinus kennelijk niet aan de orde: ze zal van (te) lage komaf zijn geweest. In 1561 hertrouwde de prins met Anna van Saksen (1544-1577), de moeder van stadhouder Maurits. Justinus werd echter wel door zijn vader erkend en opgevoed in Breda, waar hij ‘de kleine monsieur’ werd genoemd.[2]

De twee overledenen ten voeten uit afgebeeld.

Hoewel hij als bastaardzoon een mindere status had, lijkt de band van Justinus met zijn jongere en veel bekendere stiefbroers Maurits (1567-1625) en Frederik Hendrik (1584-1647) goed te zijn geweest. Maurits beschouwde de acht jaar oudere Justinus in elk geval als zijn broer.[3] Na een studie in Leiden trad Justinus aan als kolonel van het Waalse regiment in het Staatse leger, zoals vermeld op de grafzerk. Ook werd hij luitenant-admiraal van Zeeland, waarbij hij formeel ondergeschikt was aan Maurits, die immers de rang van admiraal-generaal bezat. Volgens de grafzerk oefende Justinus zijn admiraalsfunctie 17 jaar lang uit. In 1601 legde hij de functie neer, een besluit dat naar verluidt mede was ingegeven door zijn zeeziekte.[4] Als luitenant-admiraal van Zeeland werd hij opgevolgd door Willem de Zoete, heer van Haultain (1565-1637).

De Hooglandse Kerk in Leiden.

De grafzerk meldt tevens een functie als ‘generael’ – kennelijk een oude benaming voor een ambassadeur of diplomaat – in Frankrijk. We weten dat Justinus in 1582 door zijn vader naar Frankrijk werd gestuurd met een onbekende missie.[5] In 1598 reisde hij met landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt naar Frankrijk om vrede tussen Frankrijk en Spanje te voorkomen.[6] Op de Franse troon zat op dat moment Hendrik IV, een koning die katholiek was gedoopt, zich vervolgens tot het protestantisme had bekeerd, maar uiteindelijk weer katholiek was geworden toen hij de Franse troon kon bestijgen (“Paris vaut bien une messe”). Ook als katholiek bleef Hendrik de protestantse zaak zeer toegenegen. Justinus en Johan konden echter niet voorkomen dat de koning vrede sloot met Spanje, waarmee de jonge Republiek een belangrijke bondgenoot op het slagveld verloor.

Justinus van Nassau was 25 jaar lang gouverneur van de stad Breda. Die stad was van groot symbolisch belang voor de Opstand. De Nassaus waren immers heren van Breda en werden doorgaans begraven in de Grote Kerk in die stad. Na haar dood in 1558 werd ook Anna van Buren in deze kerk te ruste gelegd. Breda werd in 1590 door Maurits ingenomen met de bekende list met het turfschip. In 1624, tijdens het gouverneurschap van Justinus, sloeg de Spaans-Italiaanse veldheer Ambrogio Spinola (1569-1630) het beleg voor de stad op. Tijdens het beleg, op 23 april 1625, kwam prins Maurits te overlijden. Hij werd als stadhouder opgevolgd door zijn halfbroer Frederik Hendrik, die niet kon voorkomen dat Breda in Spaanse handen viel. Op 2 juni 1625 moest de stad zich overgeven.

De overgave van Breda (Wikimedia Commons).

In 1634 of 1635 werd deze overgave vereeuwigd op een beroemd schilderij van de Spaanse schilder Diego Velázquez (1599-1660), thans te bewonderen in het Prado te Madrid. Te zien is hoe Justinus van Nassau de sleutel overhandigt aan zijn grote tegenstander Spinola, die vriendschappelijk zijn hand op Justinus’ schouder legt. De geschilderde gebeurtenissen zijn waarschijnlijk grotendeels fictief, maar de getoonde goede manieren aan beide kanten zijn dat niet. Spinola verbood zijn soldaten Breda te plunderen; ze mochten wel het beroemde turfschip verbranden. Erg lang konden de Spanjaarden trouwens niet van hun overwinning – en daarmee van het doek van Velázquez – genieten: in 1637 heroverde Frederik Hendrik Breda. Noch Spinola, noch Justinus maakten dat nog mee: ze overleden in respectievelijk 1630 en 1631. Het schilderij van Velázquez hebben ze dus ook nooit gezien.

Huwelijk en dood

Willem van Oranje probeerde aanvankelijk een huwelijk te arrangeren tussen Justinus en Emerentia, de dochter van zijn veldheer en houwdegen Diederik Sonoy (1529-1597).[7] Sonoy sloeg het aanbod echter af. Pas jaren later zou Justinus in het huwelijk treden: hij was al eind dertig toen hij in 1597 trouwde met Anna van Merode, een dochter van Johan IX van Merode en Margaretha van Pallant. Anna was afkomstig uit een oud adellijk geslacht. Volgens de grafzerk stierf ze op 8 oktober 1634 en was ze toen 71 jaar oud. Haar geboortejaar zal dus 1563 zijn geweest, al vindt men online ook wel 1565 of 1567. Zowel Justinus als Anna stierven toen ze in de zeventig waren en bereikten daarmee een voor hun tijd gezegende leeftijd. Samen kregen ze drie kinderen.

De volledige tekst van het grafschrift. Let op het MEVROUWE MEVROVWE in de tweede alinea.

De mooie grafzerk in de Hooglandse Kerk toont Justinus met gevouwen handen en in volle wapenrusting. Hij heeft het zwaard aan zijn zijde en bij zijn voeten liggen zijn helm en handschoenen. Linksboven is zijn familiewapen te zien, uiteraard met een bastaardbalk. Anna heeft eveneens de handen gevouwen. Ze draagt een lang gewaad en heeft het hoofd bedekt. In de rechter bovenhoek van de grafzerk is ook haar familiewapen zichtbaar. Opmerkelijk is dat Anna in het grafschrift als MEVROUWE MEVROVWE wordt aangeduid, dus tweemaal ‘mevrouw’, maar eenmaal met een U en eenmaal met een V. Een mogelijke verklaring is dat toen Justinus in 1631 overleed en werd begraven, de grafzerk alleen zijn eigen tekst en de woorden MET MEVROUWE… vermeldde. Vervolgens werd er ruimte overgelaten voor Anna, die haar man in 1634 naar het graf volgde. Bij het beitelen van de aan Anna gewijde tekst werd mogelijk over het hoofd gezien dat er al MEVROUWE stond, met als gevolg dat hetzelfde woord nogmaals gebeiteld werd, zij het met een iets andere spelling. Een andere verklaring kan ik zo gauw niet bedenken.

NASCHRIFT

Raadpleging van enkele deskundigen heeft opgeleverd dat het MEVROUWE MEVROVWE zeer waarschijnlijk geen foutje is. Het dubbele ‘mevrouwe’ komt elders vaker voor, bijvoorbeeld hier, hier en hier. In het eerste voorbeeld wordt ook tweemaal ‘heere’ gebruikt. Justinus van Nassau moest het met slechts eenmaal ‘heer’ doen.

Dit is deel 4 in de serie ‘Grafmonumenten’.

Noten

[1] Ronald de Graaf, De Prins, p. 74-75 twijfelt aan het moederschap van Elincx. A.Th. van Deursen, Maurits van Nassau, p. 95 doet dat niet.

[2] De Graaf, p. 75.

[3] Van Deursen, p. 221.

[4] Van Deursen, p. 95.

[5] De Graaf, p. 292.

[6] Van Deursen, p. 165-166.

[7] Arnout van Cruyningen, De Opstand 1568-1648, p. 97.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.