Brescia: Capitolium en Romeins theater

Het moet een van de mooiste gebouwen van Colonia Civica Augusta Brixia zijn geweest: het Capitolium van de stad, oftewel de tempel van Jupiter, Juno en Minerva aan de noordzijde van het Romeinse forum. Toen in 1823 de eerste opgravingen op deze plek begonnen, stond er nog maar één zuil van de portiek of pronaos van de tempel overeind. Dankzij een moderne reconstructie is er inmiddels veel meer van het gebouw zichtbaar gemaakt. Het Romeinse forum van Brescia staat sinds 2011 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO, en wel samen met het eerder besproken kloostercomplex van Santa Giulia als een van de zeven Longobard Places of Power. Nu heeft het Romeinse forum op zichzelf niet zoveel met de Longobarden te maken: het verrees immers honderden jaren voordat dit Germaanse volk zich in Italië vertoonde. De reden om het terrein toch tot de Longobard Places of Power te rekenen is dat er dicht bij de tempel ovens zijn teruggevonden die werden gebruikt voor de productie van Longobardisch aardewerk. Bovendien werden er op het terrein mensen begraven en werd het Romeinse theater (zie hieronder) gebruikt voor openbare samenkomsten. De redenering is misschien wat gekunsteld, maar het Romeinse forum verdient zeker een plekje op de UNESCO-lijst.

Het Capitolium en het forum

In een eerdere bijdrage is al uitgelegd dat Brixia de belangrijkste stad was van de Keltische Cenomani. De inwoners stonden op goede voet met de Romeinen en kregen in 89 BCE op grond van de Lex Pompeia de Transpadanis het Latijnse burgerrecht toegekend. Vermoedelijk was dat de aanleiding om het eerste grote heiligdom aan de voet van de Colle Cidneo te bouwen. Dit heiligdom bestond uit vier kamers of cellae, waarvan de meest linkse nog te bezoeken is (zie de slideshow hieronder). Bezoekers dalen hiervoor onder de grond af. De fraaie Hellenistische fresco’s zijn kwetsbaar en worden daarom in een ruimte met klimaatbeheersing bewaard. Om aan dit klimaat te wennen, moeten bezoekers doorgaans eerst even wachten en een korte film over het complex bekijken voordat de deur naar de tentoonstellingsruimte opengaat. De film is instructief en neemt de bezoekers mee langs de verschillende fases die het complex heeft gekend, van primitieve hutjes tot architectonische hoogstandjes tijdens de Romeinse keizertijd.

This slideshow requires JavaScript.

Eenmaal door de deur komen we eerst in een soort voorhal met een vitrine waarin enkele opgegraven voorwerpen zijn uitgestald. Zo zien we hier een inscriptie op een stuk marmer die keizer Caligula (37-41) als onderwerp heeft (zie de slideshow hierboven). In de Romeinse tijd werden de letters van inscripties vaak rood gemaakt: de oorspronkelijke betekenis van het begrip rubriceren (rubricare) is dan ook ‘rood maken’, van het Latijnse ruber. Het interessante aan de inscriptie is dat het rood van de letters uitstekend bewaard is gebleven. In de vitrine ligt verder een mooie benen kam uit de tweede helft van de zesde of de vroege zevende eeuw (zie de slideshow hieronder). Deze werd als grafgift meegegeven aan een overleden vrouw. Hierboven werd reeds aangegeven dat het voormalige Romeinse forum in de Longobardische tijd (568-774) als begraafplaats werd gebruikt, en de in een graf gevonden kam is daar het bewijs van.

This slideshow requires JavaScript.

Via een trap bereiken we vervolgens de linker cella, waarvan de mozaïekvloer en de muurfresco’s nog origineel zijn (zie de afbeeldingen hierboven). Voor de bouw van de tempel, die omstreeks 75 BCE werd voltooid, werden werklieden uit Midden- en Zuid-Italië aangetrokken. In de fresco’s herkent men elementen van de zogenaamde eerste en tweede Pompeiaanse stijl uit de Romeinse schilderkunst. De muren zijn beschilderd alsof ze zijn gemaakt van marmer en andere kostbare steensoorten, en we zien tevens geschilderde zuilen en gordijnen. Om de schilderingen nog realistischer te maken zijn ze na voltooiing bestreken met bijenwas en olijfolie om ze glans te geven.

De inwoners van Brixia kregen in 49 BCE het volledige Romeinse burgerrecht. De toekenning van de status van colonia volgde tussen 27 en 8 BCE. In het jaar 73 liet de Romeinse keizer Vespasianus (69-79) in Colonia Civica Augusta Brixia een geheel nieuw forum aanleggen. Over het oude heiligdom met de vier kamers werd een geheel nieuwe tempel gewijd aan de Capitolijnse triade – Jupiter, Juno en Minerva – heen gebouwd. De tempel vormde de noordelijke begrenzing van het forum; aan de zuidzijde verrees een grote basilica en aan de beide flanken van het forum stonden lange zuilengalerijen. Thans herinnert de naam van de Piazza del Foro ons eraan dat hier vroeger een Romeins forum lag. Ook in het straatbeeld vinden we nog enige sporen van de Romeinse tijd terug. Wie vanuit de Via dei Musei – de oude decumanus maximus van Romeins Brescia – zo’n veertig meter naar het zuiden loopt over de Piazza del Foro ziet ter hoogte van de Vicolo Lungo nog wat restanten van de oostelijke zuilengalerij. Nog verder naar het zuiden, op de Piazzetta Giovanni Labus, zijn in de moderne gebouwen wat resten van de Romeinse basilica verwerkt (zie deze foto). Wie een beter beeld wil krijgen van hoe het forumcomplex er bijna 2.000 jaar geleden uitzag, kan het Museo di Santa Giulia bezoeken. Dat heeft een fraaie maquette.

Het gebied rond het Romeinse forum raakte vanaf het einde van de vierde eeuw in verval. In de eeuwen na de val van het Romeinse Rijk in het westen diende het hoofdzakelijk als steengroeve waar kostbaar materiaal werd weggehaald voor hergebruik in andere gebouwen. De overblijfselen van de tempel van Jupiter, Juno en Minerva raakten bedekt door een dikke laag aarde die van de helling van de Colle Cidneo naar beneden was gegleden. Een klein stukje van een Korinthische zuil stak nog boven de aarde uit en gaf zo een waardevolle aanwijzing dat hier ooit een belangrijk gebouw had gestaan. Tussen 1823 en 1830 werd dit gebouw opgegraven en gedeeltelijk gereconstrueerd, waarna in de reconstructie het eerste stadsmuseum werd gevestigd, het Museo Patrio. Bij de opgravingen werden ook waardevolle bronzen voorwerpen gevonden, te weten de beroemde gevleugelde Victoria (Vittoria alata) en een zestal bronzen bustes. Deze zijn thans in het Museo di Santa Giulia te bewonderen.

Toen wij eind juli 2019 het Capitolium bezochten, waren twee van de drie cellae opengesteld. De cella uiterst links was gewijd aan Minerva (zie de afbeelding hierboven), die uiterst rechts aan Juno en die in het midden aan Jupiter. Alleen de basis van de kamers is nog origineel. De vloeren, uitgevoerd in opus sectile, bestaan weliswaar uit origineel materiaal, maar ze zijn in de negentiende eeuw opnieuw gelegd. In de middelste cella moet een beeld van een zittende Jupiter hebben gestaan met een hoogte van 4,7 meter. Het is helaas verloren gegaan. In de ruimte worden nu archeologische vondsten tentoongesteld, waaronder drie altaren en de resten van een grote kandelaber (zie de afbeelding rechts). De muren zijn versierd met tientallen inscripties die in de buurt gevonden zijn, vaak met de gerubriceerde (i.e. rood gemaakte) letters nog intact.

Het Romeinse theater

Colonia Civica Augusta Brixia kende al in de tijd van keizer Augustus (27 BCE – 14 CE) een theater. Het immense theater dat direct ten oosten van het Capitolium stond, moet echter aan Vespasianus worden toegeschreven. Deze keizer liet het in het jaar 73 verrijzen tegelijk met het nieuwe forum van de stad. Naar schatting bood het plaats aan zo’n 15.000 toeschouwers, waarmee het tot de grootste in Noord-Italië behoort. Onder de Severijnse keizers (derde eeuw) werd het nog verbouwd en tot ver na het jaar 1000 werd het gebruikt voor grote openbare samenkomsten – de ene bron zegt tot 1076, de andere zelfs tot 1173. Van het gedeelte met de zitplaatsen, de cavea, staat nog vrij veel overeind. De permanente achtergrond van het theater, de scaenae frons, is echter geheel verdwenen. Over het linker gedeelte hiervan en over het toneel is in de veertiende eeuw het mooie Palazzo Maggi Gambara heen gebouwd. Aan de rechterkant van het gebouw kunnen we nog goed zien hoe elementen van het Romeinse theater werden hergebruikt in de fundamenten van het palazzo.

Bronnen

• Informatieborden op het terrein;
• UNESCO nomination file, p. 119, p. 136-138, p. 244-246;
• Artikelen op Italiaans Wikipedia (1, 2, 3).