De fascist naar wie half Nederland een straat vernoemde

Glas-in-loodraam in de kerk van San Francesco in Pistoia. De roedenbundel is het symbool van de fascisten. Het raam is gemaakt in jaar 6 (AN VI) van de Era Fascista (E F), dat wil zeggen in 1928. Foto: Sailko, CC BY-SA 4.0.

Op 19 maart 1930 behandelde de Eerste Kamer de begroting van Defensie. De fractievoorzitter van de Roomsch-Katholieke Staatspartij, Van Lanschot, sprak tijdens zijn betoog de volgende woorden:

“Een enkele ontdekking van het menschelijk vernuft kan natuurlijk het aanzien van de wereld veranderen. Nemen wij de ontdekking van Marconi, de draadlooze.”

Marconi is de Iers-Italiaanse uitvinder Guglielmo Marconi (1874-1937) en met de ‘draadlooze’ is uiteraard de radio bedoeld. In Italië zijn zeer veel straten naar Marconi genoemd. Opvallend genoeg is dat ook in Nederland het geval. Zo’n vijf jaar geleden ging René Dings van de website overstraatnamen.nl eens turven om te zien naar welke personen de meeste straten vernoemd zijn. Guglielmo Marconi kwam op zo’n 85 naar hem vernoemde straten, ex aequo met Willem Drees. In onder meer Den Haag, Rotterdam, Amersfoort, Maastricht, Schiedam en het altijd straatnaam-kritische Amsterdam vinden we een Marconistraat. Uiteraard zijn er ook Marconiwegen, Marconilanen en zelfs een bekend Marconiplein. Het grote aantal vernoemingen is niet alleen opmerkelijk omdat het om een niet-Nederlander gaat; Marconi draagt een tamelijk ernstige smet met zich mee: hij was een fascist. En dan niet een ruggengraatloze meeloper, maar een overtuigde fascist die in de hoogste kringen verkeerde.

Plaquette uit 1907 bij het geboortehuis van Marconi in Bologna.

Marconi geldt als uitvinder van de radio, maar net als successen hebben ook uitvindingen doorgaans vele vaders. Zonder de ontdekking van radiogolven door Heinrich Hertz zou er bijvoorbeeld nooit een radiotoestel ontwikkeld zijn. En wie de film The Bucket List met Morgan Freeman heeft gezien, weet dat er ook mensen zijn die Nikola Tesla als de uitvinder van de radio beschouwen. Marconi kreeg in 1909 de Nobelprijs voor natuurkunde voor zijn bijdrage aan de ontwikkeling van de draadloze telegrafie, maar die prijs moest hij delen met de Duitser Karl Ferdinand Braun. Wellicht is het nauwkeuriger om Marconi te beschouwen als de uitvinder van de radiocommunicatie. Omdat er in Italië geen interesse was voor zijn ideeën, week Marconi uit naar Engeland. In 1899 slaagde hij erin een bericht tussen Engeland en Frankrijk te versturen, twee jaar later gingen zijn radiosignalen al over de Atlantische Oceaan heen. Daarna ging het hard met de ‘draadloze’. Die uitvinding heeft inderdaad, zoals Van Lanschot in 1930 betoogde, het aanzien van de wereld veranderd. Als er geen Marconi-installaties en marconisten aan boord van de Titanic waren geweest om noodsignalen uit te zenden, had bijvoorbeeld niemand de ramp met dit schip in 1912 overleefd.[1] Het bedrijf van Marconi stond – soms via wat omwegen – uiteindelijk aan de wieg van de BBC, NBC, de RAI en Radio Vaticaan.

In 1914 benoemde koning Victor Emanuel III Marconi tot senator voor het leven. In 1923 werd hij lid van de Partito Nazionale Fascista, de Italiaanse fascistische partij die eind 1921 was opgericht als voortzetting van de Fasci di combattimento. Fascistenleider Mussolini benoemde Marconi in 1930 tot president van de Reale Accademia d’Italia, de Koninklijke Academie van de Wetenschappen. Daarmee werd hij ook lid van de Fascistische Grote Raad, een orgaan dat echte invloed kon uitoefenen en zeker geen applausmachine was. Sterker nog, het was de Grote Raad die uiteindelijk in 1943 de val van Il Duce Mussolini veroorzaakte. Marconi was toen al overleden: hij stierf op 20 juli 1937 op 63-jarige leeftijd. Misschien is die betrekkelijk vroege dood wel Marconi’s redding geweest. Hij hoefde niet meer mee te maken hoe Italië, onder invloed van de Nazi-Duitsland, in 1938 rassenwetten invoerde. Daarvoor was het Italiaanse fascisme op zichzelf niet racistisch of antisemitisch geweest. Mussolini had een Joodse minnares, Margherita Sarfatti, en de Joodse bankier Ettore Ovazza was de grondlegger van de fascistische krant La nostra bandiera (Onze vlag). Doordat Marconi al in 1937 overleed, was hij er ook niet meer bij toen Italië in 1940 aan de kant van de asmogendheden deel ging nemen aan de Tweede Wereldoorlog.

Het Palazzo Venezia in Rome, hoofdkwartier van Mussolini.

Het ergste bleef Marconi dus bespaard, maar dat wil niet zeggen dat de fascisten voor 1938 onschuldig waren. Integendeel, de geweldsideologie zat al vanaf het begin in de partij en haar voorganger ingebakken. In 1921 schoten fascisten de communist Ferruccio Ghinaglia dood en in 1922 pleegde de Partito Nazionale Fascista de facto een staatsgreep met de beruchte Mars op Rome, waarna Mussolini premier werd. In 1924 volgde de moord op socialistenleider Giacomo Matteotti en in 1925 werd de liberale journalist Giovanni Amendola zo zwaar mishandeld door zwarthemden dat hij het jaar erop kwam te overlijden. Marconi was bij geen van deze gebeurtenissen betrokken, maar hij zag er ook geen reden in om met de partij te breken. Toen Italië in 1935 Abessinië (het huidige Ethiopië) binnenviel, werd die aanval door Marconi toegejuicht. Sowieso stelde hij zijn uitvinding, de radiocommunicatie, graag ten dienste van de door hem aangehangen ideologie. Het enige wat dan weer niet klopt, is dat Mussolini zijn getuige was toen Marconi in 1927 voor de tweede keer in het huwelijk trad. Il Duce was wel gevraagd, maar hij had het te druk en liet het bij een gelukstelegram.

Er wordt in Nederland nog wel eens gepoogd een discussie te voeren over ‘foute’ straatnamen. Het is een weinig vruchtbare discussie, die doorgaans blijft steken in eenzijdige waardeoordelen en selectieve verontwaardiging. Dat – voor zover ik kon nagaan – een overtuigde fascist als Guglielmo Marconi nog geen enkele keer genoemd is in deze discussie, is op z’n zachtst gezegd opmerkelijk.

Noot

[1] Van de twee marconisten overleefde alleen Harold Bride (1890-1956) de ramp. Jack Phillips (1887-1912) kwam om het leven.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.