Casale Monferrato: De synagoge

Op deze website vindt u tientallen bijdragen over kerken. Dit is echter de eerste bijdrage die over een synagoge gaat. Een heel bijzondere synagoge mag ik wel zeggen, want het joodse gebedshuis van Casale Monferrato heeft een ongelooflijk rijk gedecoreerd Barokinterieur. Hoewel de synagoge nog steeds gebruikt wordt voor het vieren van joodse feestdagen (recentelijk nog voor Rosj Hasjana of Joods Nieuwjaar), vinden er geen reguliere diensten meer plaats. De reden daarvoor is even begrijpelijk als treurig: de joodse gemeenschap van Casale is hiervoor simpelweg te klein. In en rondom het stadje wonen nog maar zes joodse mensen, verdeeld over slechts twee families. En zoals de dame die ons rondleidde ons uitlegde, voor het lezen van de Thora is de aanwezigheid van ten minste tien mannen vereist.

Geschiedenis

De geschiedenis van de synagoge van Casale Monferrato gaat terug tot het einde van de zestiende eeuw. Op dat moment woonden er al zo’n honderd jaar joden in het stadje, onder wie mensen die een eeuw eerder uit het Iberisch schiereiland verdreven waren. Voor de economie van Casale waren de joden belangrijk, bijvoorbeeld omdat ze als geldschieters optraden (christenen werden geacht zich van het uitlenen van geld te onthouden). Rond 1570 had Guglielmo Gonzaga, hertog van Mantova en Monferrato, het zijn joodse onderdanen toegestaan hun religie vrij te belijden, mits dit zou gebeuren op een wijze die de katholieke meerderheid in zijn gebieden geen aanstoot gaf. In de praktijk betekende dit dat synagogen van buitenaf niet herkenbaar mochten zijn als synagogen. Dit gold ook voor de in 1595 geopende synagoge van Casale: deze had geen enkele ‘street presence’ (zoals de Engelsen dat zo mooi formuleren) en heeft dat vandaag de dag nog steeds niet. Het is dat de joodse gemeenschap die het gebouw beheert bordjes en banieren aan de gevel heeft gehangen, anders zouden potentieel geïnteresseerden er straal aan voorbijlopen. Er is dus echt sprake van een ‘schuilsynagoge’.

De naam van de oorspronkelijke architect van de synagoge is kennelijk niet opgetekend en van het laat-zestiende-eeuwse interieur van het gebouw is vrijwel niets bewaard gebleven. Alleen de bas-reliëfs achterin met daarop de steden Jeruzalem en Hebron dateren nog van deze tijd. De opstelling van de banken en van de Heilige Ark (Aron Hakodesj) met de Thorarollen is in de achttiende en negentiende eeuw totaal veranderd. Oorspronkelijk stonden de banken tegenover elkaar, een beetje zoals in het Britse Lagerhuis. De Ark stond tegen de lange westelijke wand, gericht op het oosten en daarmee op Jeruzalem. In 1720 werd een verdieping aan de synagoge toegevoegd, die werd ingericht als matronaeum, dat wil zeggen een galerij voor de vrouwen. Ik veronderstel dat toen ook het plafond is verhoogd, want vanuit de galerij kijkt men in de zaal van de synagoge. De huidige Aron Hakodesj werd in 1765 vervaardigd en vervolgens in 1787 verfraaid. De Ark staat nu tegen de korte zuidelijke muur en de banken zijn tegenwoordig in twee rijen geplaatst zoals in een christelijke kerk. Deze veranderingen dateren van de negentiende eeuw, een eeuw die erg belangrijk was voor joden en andere niet-katholieken in Italië.

Wat was er namelijk gebeurd? Op 29 maart 1848 was in het koninkrijk Piëmont-Sardinië[1], waartoe Monferrato behoorde, een nieuwe grondwet afgekondigd, het Statuto Albertino. De grondwet was vernoemd naar de toenmalige koning Karel Albert uit het Huis van Savoye, wiens zoon Victor Emanuel later de eerste koning van het verenigde Italië werd. De grondwet kende alle onderdanen, en dus ook de Israeliti Subalpini, godsdienstvrijheid toe. Het was de joden voortaan dus ook toegestaan duidelijk zichtbare synagogen te bouwen en hun geloof in het openbaar te belijden. De nieuwe vrijheid leidde er niet toe dat de synagoge van Casale Monferrato een spectaculaire gevel kreeg aangemeten. Dat gebeurde wel in steden als Rome, Florence en – om een Piëmontees voorbeeld te noemen – Vercelli, maar daar werden de betreffende synagogen zelf pas in de negentiende eeuw gebouwd. In Casale Monferrato werd wel het interieur van de synagoge onder handen genomen, waarbij de bovengenoemde wijzigingen werden doorgevoerd. In 1866 werden de werkzaamheden afgerond. Een belangrijke rol hierbij speelde de rabbijn Salomone Olper (1811-1877). Het steegje waaraan de synagoge staat, de Vicolo Salomone Olper, is naar hem vernoemd.

Aan het einde van de negentiende eeuw raakte de economie van Casale Monferrato in het slop, met als gevolg dat veel joden naar grote steden als Turijn en Milaan trokken. Door de Holocaust werd vervolgens de overgebleven joodse populatie vrijwel compleet uitgeroeid. De ooit zo prachtige synagoge werd gedurende vele decennia verwaarloosd en verkeerde eind jaren zestig van de twintigste eeuw in slechte staat. In 1968 werd gelukkig een restauratieproject gelanceerd onder leiding van de architect Giulio Bourbon (1936-2018). Door de restauratie is de synagoge gered en kunnen bezoekers ook vandaag de dag nog dit bijzondere monument met zijn spectaculaire Barokinterieur bewonderen. De synagoge heeft in feite veel weg van een katholieke kerk, met als belangrijkste verschil dat er nergens afbeeldingen van mensen of dieren te vinden zijn. Exodus 20:4 verbiedt dit en het verbod wordt hier strikt nageleefd.

De synagoge bezoeken

Wij bezochten de synagoge op een zondag en konden gewoon binnenlopen. Op andere dagen moet je waarschijnlijk een reservering maken. Bij het plaatselijke VVV, gevestigd in het kasteel van Casale, kan men geïnteresseerden zeker verder helpen. Bezoekers komen vanuit de Vicolo Salomone Olper in een gang, met direct links aan de muur een monument voor de slachtoffers van de Holocaust uit Casale en het nabijgelegen Moncalvo. De ingang van de synagoge is naast het monument. Ook deze ingang werd pas in de negentiende eeuw gecreëerd. Bezoekers kunnen de synagoge alleen onder begeleiding betreden, waarbij rondleidingen in het Engels beschikbaar zijn. Mannen worden geacht conform de joodse regels hun hoofd te bedekken en vervolgens links in de banken plaats te nemen. De vrouwen gebruiken de banken aan de rechterzijde. De gids vertelt vervolgens van alles over de geschiedenis en aankleding van het gebouw, waarna er gelegenheid is voor vragen. Foto’s maken is toegestaan, wat mij aangenaam verraste gelet op het genoemde verbod in Exodus 20:4. Hierbij zal meespelen dat de synagoge nu in de eerste plaats een monument is. Van bezoekers wordt een gift verwacht, dus geef vooral gul.

In de synagoge is bijzonder veel te zien. De Heilige Ark of Aron Hakodesj heb ik reeds genoemd. Het kastje met de Thorarollen is afgedekt door een gordijn of parochet, ontworpen door Emanuele Luzzati (1921-2007). Het platform voor de Ark heet de bimah of tevah. Vanaf dit platform wordt voorgelezen uit de Thora. Aan de linker muur is een balkon voor zangers bevestigd, vergelijkbaar met de cantoria in een katholieke kerk en volgens onze gids zeer ongebruikelijk in een synagoge. Waar afbeeldingen compleet afwezig zijn, zijn Hebreeuwse teksten juist alomtegenwoordig (zie de afbeelding hierboven). De teksten op de muren zijn onder te verdelen in twee categorieën: teksten over historische gebeurtenissen en teksten uit psalmen. De Hebreeuwse tekst op het plafond van de synagoge luidt in vertaling “dit is de poort van de hemel”. Omdat er niets tussen God en de gelovige in mag staan, mag er boven het plafond geen verdieping gebouwd worden, zo legde de gids ons uit. In het hele gebouw vinden we maar één tekst in het Italiaans, aan de muur links van de Heilige Ark. Hierop wordt in dankbaarheid verwezen naar de grondwet van 1848, die van de joden volwaardige burgers maakte.

Veel elementen van de synagoge zijn verguld. Dat geldt ook voor het traliewerk van het matronaeum. Deze galerij wordt thans gebruikt voor het Museo degli argenti, dat zich richt zich op joodse kunst en geschiedenis. Ernaast vinden we een tweede museum, het Museo dei Lumi, dat is gewijd aan het joodse feest Chanoeka. Het woord betekent ‘inwijding’ en slaat op de inwijding van de tempel in Jeruzalem in 164 BCE. Al met al is de synagoge van Casale Monferrato een bezienswaardigheid die je beslist niet mag overslaan.

Meer lezen: The Synagogue | Comunità Ebraica Casale Monferrato (casalebraica.info)

Noot

[1] Het Huis van Savoye had in 1720 Sardinië verworven in ruil voor Sicilië. De leden van het Huis waren tot 1847 formeel alleen koning van Sardinië, terwijl ze feitelijk heersten vanuit Turijn op het vasteland. Door de Fusione perfetta van 1847 werden de bestuurlijke verschillen tussen eiland en vasteland opgeheven.