Rome: Santa Maria dell’Anima

Als Nederlander had ik een goede reden om de Santa Maria dell’Anima te willen bezoeken. In deze kerk bevindt zich de graftombe van de enige Nederlandse paus in de geschiedenis, Adrianus VI. Ik ben sinds 1996 vaak in Rome geweest, maar om de een of andere reden had ik nooit tijd voor een bezoek aan deze kerk, de voormalige nationale kerk van het Heilige Roomse Rijk. De kerk is tegenwoordig, meer dan 200 jaar na de ontbinding van dit Rijk, de nationale kerk voor Duitsers en Oostenrijkers. Hoewel een Nederlandse priester nog steeds betrokken is bij het beheer van de kerk, geldt de Santi Michele e Magno (of ‘Friezenkerk’) vlak bij de Sint Pieter nu als de nationale kerk van Nederland. Ik slaagde er in november 2015 in de Santa Maria dell’Anima te bezoeken en werd niet teleurgesteld.

Geschiedenis

Voor de oorsprong van de kerk moeten we terug naar de veertiende eeuw. Met het oog op het Jubeljaar 1350 begon een echtpaar uit Dordrecht, Jan en Katrijn Peters (of Peeters), met een particulier gasthuis voor pelgrims. Zij kochten daartoe drie huizen in Rome. Een van deze huizen diende als gasthuis voor mannen, een tweede als gasthuis voor vrouwen en een derde als kapel voor religieuze diensten. Hoewel de precieze volgorde van de gebeurtenissen daarna niet duidelijk is, weten we dat Paus Innocentius VII (1404-1406) het gasthuis en de kapel tegen 1406 onder pauselijk gezag plaatste. In 1431 kwam er een volwaardige kerk in de plaats van de kapel, en deze kerk werd op haar beurt tegen het einde van de vijftiende eeuw vervangen door een nieuwe kerk. Er was wederom een Jubeljaar uitgeroepen – het jaar 1500 – en met het oog daarop begon in 1499 het werk aan de nieuwe kerk. Dit werk duurde voort tot 1543, toen de Santa Maria dell’Anima werd gewijd (overigens noemt de tekst op de gevel het jaar 1514, dus misschien werd de kerk al gewijd voor ze voltooid was).

Exterieur

Men kan de Santa Maria dell’Anima vinden in een straat net ten westen van de Piazza Navona. Omdat deze straat erg smal is, is het nogal moeilijk een goede foto van de gevel van de kerk te maken. Die gevel is niet indrukwekkend en er is maar weinig versiering. Het fronton boven de centrale ingang bevat een reliëf van een Madonna met Kind, geflankeerd door twee figuren. Een verklaring van de voorstelling is dat dit de twee zielen (anima) uit het Vagevuur zijn waaraan de kerk haar naam ontleent. Het reliëf is overigens een kopie van een werk van Andrea Sansovino (c. 1467-1529); het origineel wordt in de sacristie bewaard. De gevel heeft drie verdiepingen, maar de derde laag is slechts een scherm zonder een deel van het gebouw erachter (zie de afbeelding hierboven).

Interieur

De Santa Maria is gebouwd als een hallenkerk, een kerk waarvan het middenschip en de zijschepen ongeveer dezelfde hoogte hebben. Het interieur is tamelijk spectaculair. Het is voornamelijk uitgevoerd in zeventiende-eeuwse Barokstijl. Een van de topstukken van de kerk is een replica van de Pietà van Michelangelo van de hand van Lorenzetto (1490-1541), een beeldhouwer uit Florence. De replica – geen exacte kopie overigens – bevindt zich in de laatste kapel aan de rechterkant van de kerk. Een opvallend verschil met de originele Pietà van Michelangelo is dat in de versie van Lorenzetto het gezicht van Christus zichtbaar is.

In het koor treffen we boven het hoogaltaar een schilderij van de Heilige Familie aan. Het is een werk van Giulio Romano (ca. 1499-1546) en werd geschilderd in 1522. Oorspronkelijk bevond het zich in een van de kapellen van de Santa Maria, maar in 1750 werd het hierheen verplaatst. Het schilderij werd zwaar beschadigd toen de Tiber in 1598 overstroomde. Het onderste gedeelte werd opnieuw geschilderd door de Venetiaanse kunstenaar Carlo Saraceni (1579-1620). De tekst boven het schilderij luidt ECCE VIRGO CONCIPIET ET PARIET FILIVM. Deze tekst komt uit Jesaja 7:14 en men kan hem ook in de Santa Maria in Trastevere aantreffen. Het prachtige glas-in-loodraam boven het hoogaltaar beeldt de Heilige Drie-eenheid uit, met de Vader aan de rechterkant, de Zoon links en de Heilige Geest in de gebruikelijke gedaante van een duif boven hen.

Tombe van Paus Adrianus VI

Paus Adrianus VI werd in 1459 in Utrecht geboren als Adriaan Floriszoon Boeyens. Hij was de zoon van een scheepsbouwer. Adriaan was zeer intelligent en een vrome katholiek. In 1490 werd hij tot priester gewijd en in 1507 benoemd als een van de onderwijzers van de jonge prins Karel, de toekomstige Karel V, Koning van Spanje en Keizer van het Heilige Roomse Rijk. In december 1521 stierf de beruchte Paus Leo X (geboren als Giovanni de’ Medici). Zijn neef Giulio de’ Medici was een van de favorieten om hem op te volgen, maar deze had ook veel vijanden. Na een moeizaam conclaaf kozen de kardinalen uiteindelijk op 9 januari 1522 voor Adriaan. Hij was duidelijk een compromiskandidaat. Zijn reputatie was smetteloos, maar veel van de kardinalen hadden hem nooit ontmoet en wisten eigenlijk ook niet goed wie hij was. Hoewel Adriaan zelf al sinds 1517 kardinaal was, bevond hij zich ten tijde van zijn verkiezing in Spanje. De nieuwe paus kwam pas in augustus 1522 in Rome aan. Hij was toen 63 jaar oud en helemaal niet blij met zijn nieuwe baan.

Als paus was Adrianus, die zijn geboortenaam niet wijzigde na zijn verkiezing, nooit populair, noch bij de geestelijkheid, noch bij het volk van Rome. De geestelijken waren ontevreden dat de nieuwe paus hun privileges niet respecteerde. Het volk verkeerde in de veronderstelling dat de kardinalen een barbaar uit het noorden hadden gekozen, iemand die een broertje dood had aan plezier of cultuur. Adrianus leefde feitelijk als een monnik. Hij gaf weinig geld uit aan eten en drinken, en al helemaal niet aan feesten. Zijn hele staf bestond uit een oude dame uit Vlaanderen, die zijn maaltijden kookte, schoonmaakte en zijn was deed.

Adrianus had totaal geen interesse in de kunst en architectuur van de Renaissance. Eens dreigde hij het plafond van de Sixtijnse Kapel wit te verven of de beroemde Laocoöngroep in de Tiber te gooien omdat hij het een heidens en onchristelijk beeldhouwwerk vond. De Paus probeerde de handel in aflaten te beteugelen, maar slaagde daar niet in. Hij probeerde een kruistocht tegen de Turken te organiseren, die het eiland Rhodos hadden veroverd en de Hospitaalridders hadden verdreven, maar slaagde daar niet in. Net als zijn voorganger onderschatte hij de kracht van de Reformatie begonnen door Maarten Luther, hoewel hij zeker pogingen deed van de Kerk weer een sober instituut te maken. Na een pontificaat vol teleurstellingen stierf Paus Adrianus VI op 14 september 1523 op 64-jarige leeftijd. Zijn regering had weinig meer dan een jaar geduurd, en pas 455 jaar later zou er weer een niet-Italiaanse paus worden gekozen. Adrianus werd opgevolgd door Giulio de’ Medici, die berucht zou worden als Paus Clemens VII (1523-1534).

Er is vaak gesteld dat Adrianus de prachtige Renaissancetombe die zijn vriend kardinaal Willem van Enckevoirt in de jaren 1530 voor hem liet maken zeker zou hebben afgekeurd. De Paus werd oorspronkelijk begraven in de Sint Pieter en zijn tombe bevond zich tussen die van de Pausen Pius II en Pius III in (hun tombes werden later overgebracht naar de Sant’Andrea della Valle). Het grafschrift voor Adrianus was nogal ondankbaar, want het luidde: “Hic iacet Impius inter Pios”, oftewel “hier ligt een zondaar tussen de vromen”, waarbij ‘Pios’ uiteraard zowel verwijst naar twee pausen met de naam Pius als naar het bijvoeglijk naamwoord ‘pius’ (= vroom). Dit grafschrift was bepaald niet terecht, want Adrianus VI was zeker geen zondaar. Hij probeerde juist de Kerk te hervormen en opnieuw soberheid en religiositeit te introduceren, maar zijn poging mislukte jammerlijk. De tombe is het werk van Baldassare Peruzzi (1481-1536), de man die ook de Villa Farnesina ontwierp.

De tombe van kardinaal Van Enckevoirt bevindt zich eveneens in de Santa Maria dell’Anima. Hij stierf in 1534 op 70-jarige leeftijd. Men kan de tombe vinden vlak bij de ingang van de kerk, maar diverse bronnen geven aan dat deze zich oorspronkelijk tegenover de tombe van Paus Adrianus in het koor bevond. Het monument van Van Enckevoirt werd gemaakt door Giovanni Mangone (gestorven in 1543). De tekst op de tombe noemt de kardinaal een “Brabantinus”, een Brabander. Van Enckevoirt werd geboren in het kleine dorpje Mierlo-Hout, nu onderdeel van de gemeente Helmond.

Bronnen

• John Julius Norwich, The Popes: A History, hoofdstuk XIX;
• Luc Verhuyck, SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome, p. 204-205;
• Santa Maria dell’Anima op Churches of Rome Wiki.