Rome: Santa Maria della Pace

Ik stuitte bij toeval op deze leuke kleine kerk die zich direct achter de Santa Maria dell’Anima bevindt, niet ver van de Piazza Navona. Het meest intrigerende externe kenmerk van de kerk is haar gevel, en dan vooral de ronde portiek die in de zeventiende eeuw werd ontworpen door Pietro da Cortona (1596-1669). Binnen treffen we een beroemd fresco van de Vier Sibillen van de hand van Rafaël (1483-1520) aan. Toen ik de kerk in 2015 en 2017 bezocht, viel mij op dat ze er een nogal merkwaardig beleid met betrekking tot fotograferen op nahoudt. Volgens een tekst in het Italiaans was het verboden om foto’s met flits te maken, maar de bijbehorende teksten in het Engels, het Frans (of Duits, daar moet ik even van af zijn) en het Spaans verboden het schieten van plaatjes zonder meer.

Geschiedenis

De kerk is niet heel erg oud, maar sommige elementen van haar geschiedenis zijn niet duidelijk. Zo is het niet bekend wie de architect was. Daarnaast heb ik niet kunnen vinden in welk jaar precies begonnen werd met de bouw van de kerk en in welk jaar het gebouw werd voltooid en gewijd. We weten wel het volgende. Volgens een oude traditie slingerde rond het jaar 1480 een dronken soldaat die veel geld verloren had met gokken een mes (of een steen) richting een icoon van de Maagd Maria. Het icoon begon daarop op miraculeuze wijze te bloeden.[1] Paus Sixtus IV (1471-1484) hoorde van dit wonder en besloot het te onderzoeken. Hij zwoer een kerk gewijd aan Onze-Lieve-Vrouwe van de Vrede te wijden als zij erin slaagde de vrede te herstellen. Volgens mijn reisgids werd hiermee bedoeld dat ze een einde aan de oorlog met de Turken moest maken. Dat is inderdaad een mogelijke interpretatie, want in 1480 was een Ottomaans leger Zuid-Italië binnengevallen. Het had de stad Otranto bezet en 813 van haar burgers in koelen bloede vermoord. De Paus riep op tot een kruistocht en het volgende jaar werd de stad heroverd.

Het lijkt echter aannemelijker dat de Paus verwees naar de zogenaamde Pazzi-samenzwering in Florence en de pauselijke oorlog die daarop volgde. De Pazzi-samenzwering was een poging van een aantal adellijke families in Florence, geleid door de invloedrijke familie Pazzi, om de macht in de stad af te pakken van de regerende De’ Medici’s. Paus Sixtus IV was hier vermoedelijk ook bij betrokken en het lijkt er zelfs op dat het complot in Rome werd gesmeed. Op zondag 26 April 1478 werden Lorenzo de’ Medici en zijn broer Giuliano plotseling aangevallen door de samenzweerders terwijl ze de Paasmis bijwoonden in de Duomo. Giuliano werd gedood en Lorenzo raakte gewond, maar hij wist zich in veiligheid te brengen in de sacristie waar hij zichzelf opsloot. De samenzwering liep al snel spaak toen de De’ Medici’s en hun aanhangers begonnen terug te vechten en erin slaagden de kopstukken achter het complot te arresteren. Jacopo en Francesco de’ Pazzi werden gevangen genomen en opgehangen (zie Florence: Santa Croce).

Wat misschien nog wel belangrijker was: ook Francesco Salviati, de aartsbisschop van Pisa, had actief aan het complot deelgenomen. Hij had het Palazzo Vecchio moeten bezetten, de zetel van het Florentijnse stadsbestuur. Zijn poging daartoe was echter jammerlijk mislukt: hij was gearresteerd en kort daarop door een meute gelyncht. Omdat de aartsbisschop een cliënt van Paus Sixtus was geweest, was de Heilige Vader niet blij met wat er met zijn protegé was gebeurd. Hij excommuniceerde Lorenzo en plaatste Florence onder een interdict. Ook lanceerde hij een pauselijke oorlog tegen de stad en dat zou wel eens de reden geweest kunnen zijn dat Sixtus Onze-Lieve-Vrouwe opriep de vrede te herstellen (uiteraard nadat hij de oorlog had gewonnen). Troepen uit Napels en Siena versloegen de Florentijnen in september 1479 bij Poggio Imperiale[2], maar het conflict zou uiteindelijk door middel van diplomatie beëindigd worden. Terzijde kan worden opgemerkt dat daardoor de Napolitaanse troepen hun handen weer vrij hadden om bij Otranto te vechten.

De bouw van de Santa Maria della Pace begon vermoedelijk kort na maart 1480, toen er vrede gesloten was met Florence, of na 1 mei 1481, toen Otranto werd heroverd op de Turken. Paus Sixtus stierf in 1484, kort nadat hij opnieuw oorlog had gevoerd, in dit geval de zogenaamde Zoutoorlog (1482-1484). We kunnen er vrij zeker van zijn dat hij de voltooiing van zijn vredeskerk niet meer heeft mogen meemaken. Sixtus wordt herinnerd als de paus die de Sixtijnse Kapel liet bouwen, niet als de man achter de Santa Maria della Pace. Niettemin was deze kerk een groot succes. Tussen 1500 en 1504 voegde Donato Bramante (1444-1514) een klooster toe, dat men iets ten noorden van de kerk aantreft. Rijke Romeinse families gaven opdracht voor de bouw van kapellen. De grote koepel van de kerk werd waarschijnlijk ontworpen door Antonio da Sangallo de Jongere (1484-1546) en gebouwd in 1525.

De kerk heeft een sterke connectie met de familie Chigi uit Siena. De eerste kapel rechts is de Cappella Chigi en deze werd gebouwd voor de rijke bankier Agostino Chigi (1466-1520), wiens schitterende Palazzo ik eerder heb besproken. In 1655 werd ene Fabio Chigi tot paus gekozen en hij nam de naam Alexander VII (1655-1667) aan. Deze telg van de familie Chigi besloot de Santa Maria della Pace te renoveren in de stijl van de Barok, een karwei dat hij aan Pietro da Cortona toevertrouwde. Als onderdeel van deze restauratie liet Da Cortona de elegante portiek verrijzen. De architect liet tevens de Chigi-kapel in de kerk herinrichten. Men ziet het familiewapen van de Chigi’s – een ster boven bergen – tweemaal als element van de gevel.

Interieur

De restauratie van Da Cortona gaf de kerk haar huidige uitstraling. De Santa Maria della Pace heeft een zeer kort schip gevolgd door een wijde open ruimte onder de grote koepel die soms het ‘dwarsschip’ wordt genoemd. Het schip heeft vier kapellen en het gedeelte onder de koepel nog eens vier. Aan het einde van het gedeelte onder de koepel zit nog een kleine apsis vast met het koor. Hier vinden we het hoogaltaar en een frame met daarin het icoon van Onze-Lieve-Vrouwe van de Vrede. Het sierlijke frame is het werk van Carlo Maderno (1556-1629).

Het interessantste kunstwerk in de kerk is Rafaëls fresco van de Vier Sibillen op de boog van de Chigi-kapel. De Sibillen waren vrouwelijke profeten in de heidense wereld. Niettemin werden ze geacht tevens verbonden te zijn met de christelijke wereld omdat ze de komst van Christus zouden hebben voorspeld. Er waren zo’n tien verschillende Sibillen. Rafaël heeft, zo neemt men doorgaans aan, de Cumaeïsche, Perzische, Frygische en Tiburtijnse Sibille afgebeeld. Aangezien de vrouwen geen bijschrift hebben, kunnen we niet 100 procent zeker zijn van hun identiteit. Ook verschillende engelen en putti maken deel uit van de voorstelling.

De meeste teksten op de stenen tafelen en boekrollen die op het fresco staan afgebeeld zijn in het Grieks. Slechts één is er in het Latijn. De teksten zijn openbaringen die verwijzen naar de komst van Christus, zijn dood en zijn wederopstanding. De Latijnse tekst komt uit het werk van Vergilius, om precies te zijn uit Eclogae (of Bucolica) IV.7. De tekst luidt:

IAM NOVA PROGENIES [CAELO DEMITTITUR ALTO]
(“Een nieuwe afstammingslijn wordt vanuit de hoge hemel naar beneden gezonden”)

Rafaël schilderde het fresco in 1514. De kunstenaar stierf voordat hij het beoogde tweede fresco erboven kon schilderen, dus dit moest worden gemaakt door zijn leerling Timoteo Viti (1469-1523). Een korte blik op Viti’s geboortejaar maakt duidelijk dat hij zo’n veertien jaar ouder was dan zijn meester! Viti schilderde vier profeten uit het Oude Testament, te weten Habakuk, Jona, David en Daniël, en bleef daarbij dicht bij de stijl van zijn meester. Rafaël zou best tevreden zijn geweest met het resultaat.

Bronnen

• Capitool Reisgidsen Rome, 2009, p. 121;
• Franco Cesati, The Medici. Story of a European Dynasty, p. 38-41;
• John Julius Norwich, The Popes, Chapter XVII;
• Luc Verhuyck, SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome, p. 206-207;
• Santa Maria della Pace op Churches of Rome Wiki.

Noten

[1] We kennen een soortgelijk verhaal uit Ravenna. In de plaatselijke Duomo hangt een ‘Madonna van het Zweet’.

[2] In het Palazzo Pubblico in Siena vindt men een fresco over deze veldslag.