Paus Sixtus IV – Titiaan.
Tiziano Vecelli (ca. 1488-1576) – beter bekend als Titiaan – behoort tot de grootste Venetiaanse schilders aller tijden. Toen hij in 1576 stierf aan de pest en te ruste werd gelegd in een eenvoudig graf in de kerk van de Frari in Venetië, was hij ongeveer 88 jaar oud en had hij een lange en productieve carrière achter zich. Deze bijdrage richt zich op twee van zijn werken die nauw verbonden zijn met de familie Della Rovere, een adellijke familie uit Ligurië. Het eerste schilderij, een portret van Paus Sixtus IV (1471-1484), werd vrijwel zeker gemaakt in opdracht van Guidobaldo II della Rovere, Hertog van Urbino van 1538 tot aan zijn dood in 1574. Het andere portret is wereldberoemd en staat bekend als de Venus van Urbino. Het staat vast dat de genoemde Guidobaldo II della Rovere het van Titiaan kocht, maar of de opdracht om het te maken ook van hem kwam, moet volgens sommigen betwijfeld worden.
Portret van Paus Sixtus IV
Paus Sixtus IV werd in 1414 geboren als Francesco della Rovere. Net als Guidobaldo behoorde hij tot de machtige en illustere familie Della Rovere. Sixtus was de paus die de Sixtijnse Kapel liet bouwen en die beroemde kunstenaars als Perugino en Botticelli de opdracht gaf de muren ervan te decoreren met fresco’s. Hij stond echter tevens bekend om zijn ongebreidelde nepotisme en zijn vermeende betrokkenheid bij de Pazzi-samenzwering in Florence, die op deze website al eerder aan de orde is gekomen. Guidobaldo II della Rovere werd bijna precies 100 jaar na Francesco geboren, op 2 april 1514. Toen zijn vader Francesco Maria I della Rovere in 1538 stierf, wellicht als gevolg van vergiftiging, werd de jonge Guidobaldo Hertog van Urbino. Als telg van de familie Della Rovere was hij erg geïnteresseerd in de portretten van beroemde voorvaderen. Twee leden van de familie hadden het tot paus geschopt, namelijk Sixtus IV en zijn neef Julius II (Giuliano della Rovere; 1503-1513). Men neemt aan dat Guidobaldo omstreeks 1545 aan Titiaan de opdracht gaf om hun portretten te schilderen, ook al waren ze toen natuurlijk allang dood.
Sixtus IV benoemt Platina tot Prefect van de Vaticaanse Bibliotheek – Melozzo da Forlì (Vaticaanse Musea).
In het geval van Julius II bleek de opdracht vrij eenvoudig te zijn, want Titiaan produceerde simpelweg een getrouwe kopie van het beroemde portret dat Rafaël van deze paus schilderde (of een kopie van een kopie).[1] De taak om ook een portret van Paus Sixtus IV te schilderen was veel lastiger. Er was namelijk geen ander portret van deze paus beschikbaar en Sixtus was al meer dan zestig jaar dood. Vermoedelijk baseerde Titiaan zijn portret op een beeltenis van Sixtus op een medaillon. Een andere mogelijkheid is dat hij gebruikmaakte van een fresco van de schilder Melozzo da Forlì (ca. 1438-1494) waarop ook Sixtus voorkomt. Dit fresco, dat later op doek werd overgezet, toont de Paus op het moment dat hij de bekende humanist Bartolomeo Platina als Prefect van de Vaticaanse Bibliotheek benoemt. De formele instelling van deze bibliotheek was een van de daden die Sixtus IV tijdens zijn pontificaat verrichte. De gelijkenissen tussen het portret van Titiaan en de man op het fresco van Melozzo zijn opvallend.
Venus van Urbino
Meestal wordt aangenomen dat het schilderij dat we kennen als de Venus van Urbino werd gemaakt in opdracht van dezelfde Guidobaldo II della Rovere, Hertog van Urbino, die hierboven al vele malen genoemd is. Guidobaldo zou het werk omstreeks 1538 hebben gekocht voor zijn jonge vrouw Giulia Varano (1523-1547), met wie hij in 1534 was getrouwd toen ze nog maar tien of elf jaar oud was. Het schilderij wordt vaak gezien als een allegorie op het huwelijk. Het is onverholen erotisch en toont een volledig naakte vrouw liggend op haar bed. Haar haar hangt losjes over haar schouders, haar borsten zijn niet bedekt en haar linker hand met een ring om de pink rust ter hoogte van haar schaamstreek. Vaak wordt het schilderij vergeleken met de zogenaamde Slapende Venus, die omstreeks 1510 werd gemaakt. Deze eerdere Venus wordt doorgaans toegeschreven aan de schilder Giorgione (ca. 1477-1510), maar Titiaan nam grote delen van het werk voor zijn rekening en maakte het werk misschien zelfs af na de ontijdige dood van Giorgione, die nog maar begin dertig was toen hij overleed.
Venus van Urbino – Titiaan.
Er is nog een tweede theorie, geponeerd door Sheila Hale, die het schilderij linkt aan kardinaal Ippolito de’ Medici (1511-1535). Volgens deze theorie is de vrouw op het schilderij Angela Zaffetta, een beroemde Venetiaanse courtisane. De kardinaal zou Titiaan hebben gevraagd haar portret te schilderen, mede omdat deze meester ook zijn eigen portret had geschilderd. Het is ook mogelijk dat Titiaan zelf aan het schilderij was begonnen in de hoop dat de kardinaal het mooi zou vinden en zou willen kopen. Hoe dit ook zij, Ippolito stierf al op 24-jarige leeftijd en de Venus van Urbino, die wellicht rond 1534 werd voltooid, kwam nooit in zijn bezit. Vervolgens zou het schilderij gekocht zijn door Guidobaldo, waarschijnlijk als gift voor Giulia Varano. Guidobaldo was zeker bekend met het werk van Titiaan. De schilder was erg beroemd in die tijd en was tevens verantwoordelijk voor portretten van Guidobaldo’s vader Francesco Maria I della Rovere, zijn moeder Eleonora Gonzaga, zijn echtgenote en Guidobaldo zelf.
Close-up van de Venus.
De Venus van Urbino is een werk vol symbolisme en niet altijd gemakkelijk te interpreteren. De naakte vrouw houdt een klein boeket rozen vast (symbolen van Venus) en de hoes van haar twee matrassen is eveneens versierd met bloemen. Mogelijk gaat het om mirte, waarvan de bloem eveneens vaak met Venus wordt geassocieerd. Als het schilderij inderdaad als allegorie op het huwelijk was bedoeld, dan moeten de naaktheid en de bloemen wel slaan op de meer vleselijke onderdelen daarvan: consummeren en voortplanten. Het kleine hondje bij de voeten van de vrouw zou voor trouw staan en op de achtergrond zien we twee dienstmeiden in een kist snuffelen, waarschijnlijk op zoek naar een set kleren. Volgens sommige interpretaties staat de oudere dienstbode die toezicht houdt op de jongere symbool voor het moederschap.
Bosje rozen.
De Venus van Urbino bleef in het bezit van de familie Della Rovere totdat Guidobaldo’s achterkleindochter Vittoria della Rovere (1622-1694) in 1633 in het huwelijk trad met Ferdinando II de’ Medici, groothertog van Toscane. Het schilderij kwam toen bij de de’ Medici’s terecht en bleef daar totdat het werd verplaatst naar de Galleria degli Uffizi. Hoewel sommige mensen zoveel frontaal naakt misschien schokkend vinden, kan het schilderij zeker tot de vele hoogtepunten in de Uffizi worden gerekend.
Noot
[1] Het originele werk van Rafaël bevindt zich in de National Gallery in London. De Uffizi in Florence bezit een kopie. De kopie van Titiaan hangt in het Palazzo Pitti in Florence. We weten niet van welke versie Titiaan gebruik maakte bij het schilderen van zijn kopie.
Bijgewerkt 6 mei 2023.