Florence: Michelangelo in de Uffizi

Alhoewel hij zichzelf in de eerste plaats als beeldhouwer beschouwde, was Michelangelo Buonarroti (1475-1564) tevens een talentvolle schilder. Niet voor niets huurde Paus Julius II (1503-1513) hem in om het plafond van de Sixtijnse Kapel in Rome te beschilderen, een project waaraan Michelangelo tussen 1508 en 1512 werkte. Toen de grote kunstenaar al zestig jaar oud was, keerde hij nog eens naar deze kapel terug. Ditmaal moest hij de muur achter het altaar beschilderen. In opdracht van Paus Paulus III (1534-1549) bracht hij daar tussen 1535 en 1541 zijn indrukwekkende fresco van het Laatste Oordeel aan. In de jaren voordat hij begon aan zijn grote avontuur in de Sixtijnse Kapel schilderde Michelangelo een tondo – een rond schilderwerk – die zich nu in de Galleria degli Uffizi in Florence bevindt. Deze staat bekend als de Doni Tondo, het enige schilderij van Michelangelo in de hele stad en kennelijk ook de enige paneelschildering die de Florentijnse kunstenaar ooit wist te voltooien.

De Doni Tondo – Michelangelo.

De Doni Tondo werd gemaakt in opdracht van Agnolo Doni, een rijke bankier, vermoedelijk ter gelegenheid van zijn huwelijk met Maddalena Strozzi. Dit huwelijk werd voltrokken in 1503 of 1504 en algemeen wordt aangenomen dat Michelangelo de tondo schilderde vóór zijn vertrek naar Rome in 1508. Op basis daarvan kunnen we concluderen dat het schilderij tussen 1503 en 1508 werd gemaakt. Het interessante is dat het schilderij nog steeds in de originele lijst zit, een lijst die Michelangelo vermoedelijk zelf heeft ontworpen (of heeft helpen ontwerpen). De opmerkelijke lijst heeft vijf uitstekende mensenhoofden, waarvan er twee mannelijk en drie vrouwelijk zijn. Wat de betekenis hiervan is, is niet duidelijk. De rest van de decoraties bestaat uit bloemmotieven, vegetatie, vogels en gehoornde figuren, misschien saters. De tondo zelf stelt de Heilige Familie voor (Sacra Famiglia), dat wil zeggen Jezus Christus als kind, de Maagd Maria en de veel oudere Jozef. Maria is de centrale figuur. Ze zit op het gras en heeft net haar boek neergelegd om het kindje Jezus over te nemen van Jozef. De compositie van Michelangelo is ongebruikelijk; op andere schilderijen van de Heilige Familie staat Jezus veel meer centraal. De kleuren van de Doni Tondo zijn levendig en prachtig.

Op de achtergrond van de tondo zien we een rotsachtig landschap. Vier naakte adolescenten en één schaars geklede jongeman zitten op of leunen tegen een richel. Aan de rechterkant lijkt één van de naakte kerels te trekken aan de kleren van een man die nog niet helemaal uitgekleed is. De precieze betekenis van de aanwezigheid van al dit naakt is onduidelijk, maar we weten dat Michelangelo zeer geïnteresseerd was in de mannelijke anatomie. Eveneens aanwezig op de achtergrond is een jonge Johannes de Doper, beschermheilige van Florence.

Sacra Famiglia di Parte Guelfa – Luca Signorelli.

Het is interessant om Michelangelo’s Doni Tondo te vergelijken met een tweede tondo met de Heilige Familie die zich in de Uffizi bevindt. Ik doel natuurlijk op het schilderij van de Sacra Famiglia di Parte Guelfa van de hand van Luca Signorelli. Signorelli (ca. 1450-1523) was zo’n 25 jaar ouder dan Michelangelo. Hij was geboren en getogen in Cortona, een stad waar hij na een lange en productieve carrière ook kwam te overlijden. Tijdens die carrière leverde hij een muurfresco voor de Sixtijnse Kapel af en schilderde hij een reeks fresco’s voor de kathedraal van Orvieto. Signorelli schilderde zijn tondo voor de partij van de Welfen in Florence, van oudsher de aanhangers van de Paus. Het werk was bedoeld voor hun hoofdkwartier in het Palazzo di Parte Guelfa. De tondo werd omstreeks 1490 gemaakt, dus zo’n vijftien jaar voordat Michelangelo zijn Doni Tondo vervaardigde. Het is vrij aannemelijk dat Michelangelo Signorelli’s schildering kende, maar niet waarschijnlijk dat hij er direct door beïnvloed werd.

De compositie van de tondo van Signorelli is veel traditioneler. Het kindje Jezus staat centraal tussen de Maagd Maria en Jozef. Maria bladert door een boek en er ligt een tweede boek op de grond voor haar. Jozef heeft zijn armen kruislings voor de borst geslagen en lijkt eerbiedig te buigen voor zijn stiefzoon. Boven de hoofden van Maria en Jezus zien we aureolen, maar bij Jozef komen er meerdere lichtstralen uit zijn hoofd. De veelkleurige sjaal die hij draagt, springt onmiddellijk in het oog: een prachtig detail van Signorelli. Het is duidelijk dat Maria zit en Jozef zich voorover buigt, maar Jezus lijkt te staan. De drie figuren nemen samen het grootste gedeelte van de ruimte op het schilderij in beslag, maar achter hen zien we nog net een landschap met rotsen en een boom. Links lopen ook nog eens drie figuurtjes langs een smal pad.

Bijgewerkt 6 mei 2023.