Mithras in Ostia

Mithraeum van Felicissimus.

De mysteriecultus van Mithras moet erg populair geweest zijn in Ostia. Er waren in de stad minstens 17 mithraea of plaatsen van samenkomst.[1] Nu waren deze mithraea niet erg groot: ze boden plaats aan misschien twintig tot dertig mensen. Twintig tot dertig mannen moet ik eigenlijk zeggen, want de cultus was alleen toegankelijk voor mannen. Vooral onder soldaten genoot de Mithrascultus grote populariteit, hetgeen verklaart waarom veel mithraea gevonden zijn langs de grenzen van het Romeinse Rijk. Maar ook in multiculturele, kosmopolitische steden als Rome en Ostia is het aantal teruggevonden mithraea aanzienlijk. Naast soldaten traden ook lagere ambtenaren, vrijgelaten en slaven na inwijding tot de cultus toe. Zelfs keizer Commodus zou aan de riten hebben meegedaan, al bezoedelde hij die volgens de roddelzieke Historia Augusta door een moord te plegen.[2] Een massabeweging en een serieuze concurrent van het opkomende christendom is het Mithraïsme overigens nooit geworden. De cultus kende zijn hoogtepunt in de tweede en derde eeuw, maar raakte daarna in verval. Bovenop de oude mithraea verrezen vaak christelijke kerken, zoals in Rome het geval is met de San Clemente en de Santo Stefano Rotondo.

Mithraeum van Felicissimus

Van de 17 mithraea in Ostia zijn er in elk geval vijf te bezichtigen. Verreweg de mooiste is het mithraeum van Felicissimus. Het dateert vermoedelijk van de derde eeuw en is vernoemd naar de man die het liet bouwen (althans de vloer liet leggen), kennelijk ter nakoming van een gelofte (EX VOTO). De mozaïekvloer van het mithraeum is bewaard gebleven, en deze leert ons veel over de inwijdingsgraden die de cultus kende. Er zijn er zeven afgebeeld. Het is interessant om de mozaïeken naast een brief te leggen die de kerkvader Hiëronymus van Stridon (ca. 347-420) begin vijfde eeuw schreef aan een zekere Laeta. De brief gaat eigenlijk over de opvoeding van de dochter van Laeta, maar in een terzijde schrijft Hiëronymus over een familielid van Laeta, ene Gracchus, die stadsprefect van Rome is geweest. Als praefectus urbi, zo schrijft de kerkvader, heeft deze Gracchus een grot van Mithras (specum Mithrae) verwoest. Daarbij zouden ook de afbeeldingen van de inwijdingsgraden vernietigd zijn. Als graden noemt Hiëronymus achtereenvolgens Corax (Raaf), Nymph(i)us (Bruidegom), Miles (Soldaat), Leo (Leeuw), Perses (Pers), Heliodromus  (Zonneloper) en Pater (Vader). De sloop van het mithraeum moet in 376-377 hebben plaatsgevonden, want voor die jaren is een Gracchus bekend als stadsprefect.

Corax – Mercurius.

Elk van de zeven graden is gekoppeld aan een planeet. De Raaf gaat vergezeld van een caduceus, de staf van Mercurius, zowel een godheid als een planeet. De Bruidegom is helaas aan de linkerzijde erg beschadigd: we zien alleen een lamp een diadeem. De relevante planeet is echter Venus. De Soldaat is uiteraard verbonden met Mars, de Leeuw met Jupiter en de Pers met de Maan, die in de Romeinse wereld als planeet werd gezien. De Zonneloper is verbonden met de Zon, eveneens naar Romeinse begrippen een planeet. Ten slotte is de Vader verbonden met Saturnus. Hier vindt de lezer meer informatie over de koppelingen.

Pater – Saturnus (onder) en wijdingstekst (boven): FELICISSIMVS EX VOTO F[ECIT].

Niet ver van het mithraeum van Felicissimus vinden we het mithraeum van de Slangen uit het midden van de derde eeuw. Het is vernoemd naar bewaard gebleven wandschilderingen waarop inderdaad twee slangen te zien zijn. De vloer van het gebouw is helaas compleet verdwenen; mogelijk was deze gemaakt van hout. De banken waarop de deelnemers aan de cultus moeten hebben gezeten zijn nog wel goed zichtbaar. Aan het einde staan de overblijfselen van wat ooit een altaar zal zijn geweest. Interessant is dat de muurfresco’s ouder zijn dan het mithraeum zelf. Ze decoreerden een eerder heiligdom en bleven waarschijnlijk behouden omdat ook in de Mithrascultus de slang een belangrijke rol speelt. Als Mithras de stier doodt – de tauroktonie – krijgt hij hulp van diverse dieren, waaronder een slang.

Mithraeum van de Slangen.

Het mithraeum van de Planta Pedis ligt wat afgelegen in het westen van Ostia. Het heeft een eenvoudige mozaïekvloer waarop een slang te zien is. De slang is zeker vier keer zo groot als het mozaïek van een voetafdruk waarnaar het mithraeum is vernoemd. Dit verklaart waarom ik tijdens mijn laatste bezoek aan Ostia wel de slang, maar niet de voetafdruk heb gezien. De afdruk was van groot religieus belang. Deze stelde de voet van Mithras voor en de deelnemers aan de cultus plaatsten hun eigen voet erop. Het mithraeum moet tegen de achterwand een marmeren reliëf hebben gehad met de voorstelling van Mithras die de stier doodt. Hiervan zijn alleen fragmenten met daarop de Zon (Sol) en de maan (Luna) bewaard gebleven. Deze zijn overigens in situ vervangen door gipsen kopieën. Op inscripties wordt Mithras altijd Sol Invictus Mithras genoemd. Hij heeft dus een band met de zonnegod Sol, maar moet toch als een aparte figuur worden gezien, mede omdat Mithras en Sol ook apart worden afgebeeld. Mogelijk probeerden de aanhangers van Mithras hun cultus te verbinden aan de officiële cultus van Sol Invictus. Dat was immers in de tweede en derde eeuw een staatscultus, en als zodanig algemeen geaccepteerd. Dit in tegenstelling tot de Mithrascultus, die als mysteriecultus toch altijd wat gewantrouwd werd.

Mithraeum van de Planta Pedis.

Mithras doodt de stier.

In de restanten van het mithraeum van de Baden van Mithras is een prachtig beeld uit de tweede eeuw gevonden dat de held voorstelt terwijl hij de stier doodt. Het beeld is blijkens een inscriptie gemaakt door een zekere Kriton uit Athene en het staat tegenwoordig in het museum van Ostia. Archeologen vermoeden dat het enkele metalen onderdelen had, in elk geval het lemmet van het mes dat Mithras vasthoudt en de zonnestralen die uit zijn hoofd kwamen.

Het mithraeum van de Zeven Sferen moet ik compleet gemist hebben. Het staat net ten westen van het theater van Ostia, maar vermoedelijk kun je als bezoeker alleen door de spijlen van de deur heen kijken. Het mithraeum is vooral beroemd vanwege zijn mozaïeken. Zo zien we afbeeldingen van Cautes en Cautopates, de helpers van Mithras. Deze worden gecomplementeerd door mozaïeken van zes planeten, twaalf sterrenbeelden en de dolk van Mithras. De naam van het mithraeum is afgeleid van de zeven bogen of hemelse sferen die op de mozaïekvloer te zien zijn.

De vijf besproken mithraea waren allemaal vermeld op de plattegrond van Ostia die ik bij mijn bezoek in de zomer van 2018 overhandigd kreeg. Op de website van Ostia Antica worden alle heiligdommen van Mithras opgesomd, al zijn ze niet allemaal te bezichtigen.

Noten

[1] The Cambridge Dictionary of Classical Civilization 2006/2008, p. 585.

[2] Historia Augusta, Commodus Antoninus 9.