Ferrara: Palazzo Schifanoia

Borso d’Este (midden) tijdens de valkenjacht.

Tijdens ons bezoek aan Ferrara in juli 2017 maakten we niet alleen kennis met een stad met een interessante geschiedenis, maar ook met het dialect van Ferrara. We genoten van een lunch in het geweldige restaurant Cusina e Butega, een naam die in het standaard Italiaans Cucina e Bottega zou zijn (in het Nederlands: Keuken en Winkel). Daarna bezochten we de kerk van Santa Maria in Vado ten oosten van het stadscentrum. Vado is de Ferrarese versie van guado, zijnde een plaats waar de rivier doorwaadbaar is. Nog iets oostelijker, in de Via Scandiana, staat het Palazzo Schifanoia. De nogal ongebruikelijke naam van het palazzo is afgeleid van schivar (of schivare in het standaard Italiaans) la noia, oftewel ‘ontsnappen aan de verveling’. Het Palazzo Schifanoia was het buitenverblijf van de familie d’Este. Leden van de familie gingen hier naartoe om uit te rusten, te ontspannen en te ontsnappen aan de drukte en het lawaai van de stad.

Het palazzo werd aan het einde van de veertiende eeuw gebouwd. Toen was het een klein, gelijkvloers gebouw bedoeld voor feesten en banketten. Tussen 1465 en 1467 werd het vervolgens uitgebreid en verfraaid door Borso d’Este (1450-1471). Zijn meest duurzame bijdrage aan het gebouw was de Salone dei Mesi of Zaal van de Maanden op de eerste verdieping. De muren van deze grote zaal – die 24 meter lang, 11 meter breed en 7,5 meter hoog is – werden tussen 1468 en 1470 van fresco’s voorzien door enkele van de beste schilders uit de Ferrarese school. Francesco del Cossa (ca. 1436-1478) was één van hen en ook de jonge Ercole de’ Roberti (ca. 1451-1496) en vele anderen moeten hier actief zijn geweest. Of ook de grote Cosmè Tura (ca. 1430-1495), wellicht de bekendste vijftiende-eeuwse schilder uit Ferrara (zie Ferrara: De Duomo), bij het project betrokken was, staat ter discussie. Zijn naam valt vaak, maar concreet bewijs ontbreekt. De afbeeldingen van Borso d’Este zouden na zijn dood zijn bijgewerkt door de schilder Baldassarre d’Este (1443-1504).[1]

Interieur van de Salone dei Mesi, met uitzicht op de oostelijke muur.

De kunstenaars verdeelden de muren in twaalf afzonderlijke vlakken die van elkaar gescheiden worden door geschilderde marmeren zuilen. Ieder vlak stelde een van de maanden van het jaar voor. Helaas werden de fresco’s nadat de Estensi uit Ferrara waren verjaagd sterk verwaarloosd (zie Ferrara: Castello Estense). Toen het palazzo later werd gebruikt als pakhuis voor tabak, werden de muren witgekalkt en de afbeeldingen daardoor aan het zicht onttrokken. In het tweede kwart van de negentiende eeuw werd de laag pleisterwerk weer verwijderd. Verschillende fresco’s konden vervolgens gered en gerestaureerd worden. We mogen van geluk spreken dat we tegenwoordig zeven van de twaalf maanden – maart tot en met september – kunnen bewonderen, ook al verkeren ze niet allemaal in perfecte staat. Oktober, november, december, januari en februari zijn helaas verloren gegaan; van deze maanden zijn op de zuidelijke en westelijke muur alleen nog wat miezerige restjes verf over. Waarschijnlijk heeft dat voor een belangrijk deel te maken de afwijkende schildertechniek die hier gebruikt werd: a secco in plaats van buon fresco.

De maand april. Let op de man in het midden die uit het fresco steekt.

De vlakken waarvan de fresco’s bewaard zijn gebleven zijn zelf weer onderverdeeld in drie zones. De bovenste zone heeft de Wereld van de Goden als thema en toont één van de twaalf Olympische (en heidense!) goden. Hier zijn Minerva, Venus, Apollo, Mercurius, Jupiter, Ceres en Vulcanus afgebeeld. De middelste zone is een astrologische cyclus die wellicht kan worden vergeleken met die in het Palazzo della Ragione in Padova. Het is in elk geval net zo moeilijk om deze cyclus te interpreteren, vooral voor mensen die niet zo goed ingevoerd zijn in de astrologie. De onderste zone is verreweg de interessantste. Hier zien we verschillende scènes die betrekking hebben op het leven van Markies en later Hertog Borso d’Este. Borso wordt geportretteerd als een goed bestuurder, een rechtschapen heerser die geniet van eenvoudige pleziertjes als de valkenjacht. De scènes die het best bewaard zijn gebleven vindt men op de oostelijke muur, waarop de maanden maart, april en mei zijn afgebeeld. Deze worden allemaal toegeschreven aan de voornoemde Francesco del Cossa.

Het probleem met de Salone dei Mesi is dat het binnen erg donker kan zijn. De kleine ramen laten maar weinig natuurlijk licht binnen en voor zover ik kon vaststellen, zijn er geen aanvullende lichtbronnen in de kamer. Uiteraard mag u geen flits gebruiken bij het fotograferen, dus zorg ervoor dat u een camera meeneemt die ook in donkere ruimtes mooie foto’s maakt. Naast de Salone dei Mesi vinden we de Sala delle Virtù of Zaal der Deugden, met een prachtig plafond en beelden die de kardinale en theologische deugden voorstellen. De decoraties in deze zaal werden verzorgd door de vijftiende-eeuwse beeldhouwer Domenico di Paris uit Monselice.

Sala delle Virtù.

Meer informatie over het Palazzo vindt u op de officiële website van Ferrara (hier en hier). Het Italiaanse Wikipedia heeft een gedetailleerd artikel over de Salone dei Mesi.

Noot

[1] Een vermeende zoon van Niccolò III d’Este (1383-1441) en dus een halfbroer van Borso. Niccolò stierf echter op 26 december 1441, dus als hij echt de vader van Baldassare was, dan kan die nooit in 1443 geboren zijn.