Ferrara: Castello Estense

Het Castello Estense in het centrum van Ferrara is het beroemdste gebouw van de stad. Het werd tegen het einde van de veertiende eeuw hoofdzakelijk voor verdedigingsdoeleinden gebouwd, maar werd later omgevormd tot het archetype van het Italiaanse Renaissancepaleis. De buitenkant van het Castello is ook tegenwoordig nog tamelijk indrukwekkend, maar als bezoekers eenmaal binnen zijn, lopen ze door een kasteel dat vrij leeg en verlaten aanvoelt. Daar is een logische verklaring voor: in 1598 werd de familie d’Este, die gedurende meer dan drie eeuwen over Ferrara had geheerst, uit de stad verdreven door Paus Clemens VIII (1592-1605). De familie moest daardoor noodgedwongen uitwijken naar het nabijgelegen Modena en nam het grootste gedeelte van haar meubels en kunst mee. Wat achterbleef, verdween meestal in de verzamelingen van pauselijke legaten. Niettemin is een bezoek aan het Castello Estense, ondanks de nogal lege kamers en appartementen, beslist aan te raden. Vergeet niet om een extra kaartje te kopen om de Torre dei Leoni te beklimmen. Vanaf die toren hebt u een panoramisch uitzicht over Ferrara.

Vroege geschiedenis

Het Huis Este is vernoemd naar het stadje Este in de Veneto. Het was Azzo VII d’Este (ook bekend als ‘Azzo Novello’) die zowel het bezit van Este verloor als de eerste markies uit het geslacht d’Este van Ferrara werd. Na zijn dood in 1264 werd zijn zoon Obizzo II door de bevolking van de stad tot dominus generalis uitgeroepen. Aangezien een heerschappij die uitsluitend op een volksmandaat was gegrond als kwetsbaar werd beschouwd, probeerden de Estensi vervolgens ook de goedkeuring van de Paus te verkrijgen. Omdat het Huis Este altijd aan de kant van de Welfen had gevochten en derhalve gold als een trouwe voorvechter van de pauselijke zaak, was dit geen enkel probleem. Tot 1598 werden de markiezen – en sinds 1471 de hertogen – van Ferrara formeel met gezag bekleed door de Paus.

Onder Niccolò II d’Este, die over de stad heerste van 1361 tot aan zijn dood in 1388, vonden veel belangrijke veranderingen plaats in Ferrara. Niccolò vormde Ferrara om tot een modernere stad met geplaveide straten en stenen gebouwen. Tevens behaalde hij grote successen op het slagveld, waarmee de militaire machtspositie van Ferrara werd gevestigd. Niettemin vonden er ook veel rampen plaats tijdens zijn lange regering. Er was sprake van overstromingen, droogte en pestepidemieën. Op 3 mei 1385 vond een bloederige volksopstand plaats toen de belastingen in de stad verhoogd werden, en dan vooral die op brood. Als gevolg van dit oproer raakte Niccolò ervan overtuigd dat hij een bolwerk moest bouwen aan de rand van de stad. Dat was het begin van het Castello Estense.

De bouw begon op 29 september 1385. Het was die dag de feestdag van de aartsengel Michael en het nieuwe kasteel werd naar hem het Castello di San Michele genoemd. De eerste architect was Bartolino da Novara (gestorven tussen 1406 en 1410). Al sinds de twaalfde eeuw stond er op deze plek een flinke wachttoren, de Torre dei Leoni. Aan deze toren werden drie extra torens, vier muren en verschillende kamers en gebouwen rondom een vierkante binnenplaats toegevoegd. Het gebouw werd aan alle kanten voorzien van poorten, ophaalbruggen en een slotgracht. De manier waarop het kasteel gebouwd is, toont duidelijk aan dat het primair bedoeld was om de familie d’Este te beschermen tegen het volk van Ferrara, niet tegen dreigingen van buitenaf.

Niccolò II werd opgevolgd door zijn broer Alberto V d’Este (1388-1393), van wie de voornaamste bijdrage aan de geschiedenis is dat hij in 1391 de Universiteit van Ferrara opende. De beroemde astronoom Nicolaus Copernicus (1473-1543) behaalde hier zijn doctoraat in het kerkelijk recht en ook de vurige prediker Girolamo Savonarola (1452-1498) studeerde enige tijd aan de Universiteit van Ferrara. Savonarola was een controversieel man. Als Dominicaanse prediker pleitte hij voor kerkhervormingen, maar hij was tevens verantwoordelijk voor de vernietiging van kostbare kunstwerken tijdens het zogenaamde ‘Vreugdevuur van de ijdelheden’. Kunstenaars als Sandro Botticelli verkeerden enige tijd onder zijn invloed (zie Milaan: Museo Poldi Pezzoli). Hoewel hij in 1498 in Florence op de brandstapel werd gezet, eren de bewoners van Ferrara hem nog steeds als één van hen. De piazza net ten zuiden van het Castello Estense heet de Piazza Savonarola en hier staat ook zijn standbeeld, gemaakt in 1875.

Van de Renaissance tot de Risorgimento

Onder Alberto’s zoon en opvolger Niccolò III d’Este (1393-1441) vond een van de treurigste gebeurtenissen in de geschiedenis van Ferrara plaats. Niccolò was eerst getrouwd met Gigliola da Carrara, die in 1416 stierf aan de pest. Het huwelijk was kinderloos gebleven. Vervolgens trouwde de markies van Ferrara met Laura Malatesta, die ook bekendstond als Parisina. Naast deze officiële relaties had Niccolò al heel lang een verhouding met zijn maîtresse Stella de’ Tolomei. Uit die verhouding waren drie onwettige zonen geboren: Ugo, Leonello en Borso. Tragisch genoeg werd Ugo (geboren in 1405) verliefd op zijn stiefmoeder Parisina, die ongeveer even oud was. Helaas werd hun liefdesrelatie ontdekt, en op 21 mei 1425 werden de twee tortelduifjes in de kerkers van het Castello Estense onthoofd. Ondanks deze wrede daad gold Niccolò III d’Este als een beschermheer van de kunsten en als de man die de Renaissance naar Ferrara bracht. Een van de hoogtepunten van zijn regering was het Concilie van Ferrara van 1438. Deze kerkvergadering moest een verzoening bewerkstelligen tussen de Kerken van het Westen en het Oosten (zie Ferrara: De Duomo).

Na zijn dood in 1441 werd Niccolò eerst opgevolgd door zijn zoon Leonello (1441-1450) en vervolgens door zijn andere zoon Borso (1450-1471). In het Castello Estense wordt nog altijd Borso’s persoonlijke Bijbel tentoongesteld, de Bibbia di Borso d’Este. Dit verluchte manuscript in twee volumes is werkelijk uitzonderlijk. De kunstenaars Taddeo Crivelli en Franco dei Russi waren verantwoordelijk voor dit schitterende stukje Renaissancekunst, gemaakt tussen 1455 en 1461. Aangezien Borso nooit trouwde en geen opvolgers had, werd hij opgevolgd door zijn halfbroer Ercole I d’Este (1471-1505). Deze was in 1431 geboren als de zoon van Niccolò III d’Este en diens derde vrouw Ricciarda da Saluzzo. Onder Ercole veranderde Ferrara pas echt van een middeleeuwse stad van bescheiden omvang in een veel grotere Renaissancestad. Onder zijn heerschappij werd de stad bijna tweemaal zo groot. Door zijn Addizione Erculea moesten ook de stadsmuren sterk uitgebreid worden. Het gevolg van de stadsuitbreiding van Ercole was dat het Castello Estense nu niet meer aan de rand van de stad stond, maar midden in het centrum.

Ercole I d’Este was een van de meest vooraanstaande beschermheren van kunst en muziek in het Italië van de vijftiende eeuw. Zijn Renaissancehof was het beroemdste in het hele Italiaanse schiereiland. Zijn zoon en opvolger Alfonso I d’Este (1505-1534) trouwde eerst met Anna Sforza uit Milaan en vervolgens met de beruchte Lucrezia Borgia, de dochter van Paus Alexander VI (1492-1503). Ook Alfonso was een echte mecenas. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Ercole II (1534-1559), die op zijn beurt werd opgevolgd door zijn zoon Alfonso II (1559-1597). Ondanks drie huwelijken had Alfonso II geen kinderen en daarom geen opvolgers. Toen hij gestorven was, weigerde Paus Clemens VIII zijn neef Cesare d’Este (1562-1628) te erkennen als zijn opvolger. De pauselijke investituur werd beëindigd, de overgebleven leden van het Huis Este werden gedwongen naar Modena te verhuizen en Ferrara werd opgenomen in de Pauselijke Staat. Vanaf dat moment zou de stad door een pauselijke legaat bestuurd worden, en die situatie duurde voort totdat Ferrara in 1860 onderdeel werd van het verenigde Italië. In de Sala degli Stemmi op de eerste verdieping vindt men de wapenschilden van de legaten en die van de pausen.

Hoogtepunten van het kasteel

Vanaf de Jaren 1450 werd het Castello Estense langzaam maar zeker omgevormd van een militair bolwerk tot een Renaissancepaleis. Borso, Ercole I en Alfonso I d’Este speelden in dit proces allemaal een rol. Stallen, wapenkamers en zalen voor het garnizoen werden omgebouwd tot rijkversierde appartementen en studeerkamers. Maar ook al waren deze hertogen bijzonder gecultiveerde heren, ze moesten geregeld minder beschaafde middelen inzetten om hun macht te behouden.

De zoon van Leonollo d’Este, Niccolò, probeerde in 1476 door middel van een coup Ercole af te zetten, maar deze wist met Venetiaanse hulp en veel bloedvergieten de opstand de kop in te drukken. Alfonso I d’Este kreeg op zijn beurt in 1506 te maken met een samenzwering van zijn jongere broer Ferrante en diens halfbroer Giulio d’Este. Deze samenzwering, die gericht was tegen zowel de Hertog zelf als zijn broer kardinaal Ippolito II d’Este, zat slecht in elkaar en werd slecht geleid en uitgevoerd. Ferrante en Giulio werden gevangen genomen en ter dood veroordeeld, maar deze straf werd omgezet tot levenslange opsluiting. Ferrante stierf in 1540 in gevangenschap en Giulio werd in 1559 vrijgelaten na een verblijf van 53 jaar in de kerkers van het Castello. Het verhaal gaat dat toen hij na zijn vrijlating door de straten van Ferrara liep, de mensen hem uitlachten omdat zijn kleren compleet uit de mode waren. Giulio d’Este stierf twee jaar later, in 1561. Men kan de kerkers onder het kasteel bezoeken. Wees echter gewaarschuwd: het is hier beneden tamelijk naargeestig en de doorgangen zijn erg laag!

Vanaf de Torre dei Leoni hebt u een erg mooi uitzicht over de stad Ferrara (zie de afbeelding hierboven). Via 122 traptreden komt u boven, als u tenminste bij de ticketbalie het vereiste extra kaartje hebt gekocht. Het ware hoogtepunt van de toren zult u echter niet zien als u erop staat. Ik doel op het grote reliëf dat de toren is ingemetseld (zie hierboven). U kunt dit bewonderen als u buiten op het Largo Castello staat, net ten noorden van het kasteel. Op het reliëf zien we twee leeuwen met helmen in de vorm van een adelaarshoofd. In feite gaat het dus om twee griffioenen. Het meeste intrigerende onderdeel van het reliëf zijn de twee slangachtige vormen tussen de dieren in. Hierop lezen we de woorden WOR BAS. De leeuwen zouden de broers Niccolò II en Alberto V d’Este moeten voorstellen en men neemt aan dat WOR BAS hun strijdkreet was. De woorden zijn van Germaanse oorsprong en zouden iets kunnen betekenen in de trant van “voorwaarts” (in het Duits: vorwärts). In 2011 werd het reliëf gerestaureerd.

Een van de meest bekoorlijke delen van het Castello Estense is de Loggia degli Aranci, een mooie tuin met loggia (zie hierboven). Deze vindt men op de eerste verdieping. In haar huidige vorm dateert de tuin van de regering van Alfonso I d’Este. Ook erg interessant is de Hertogelijke Kapel op dezelfde verdieping. Er is een theorie dat dit de kapel was van Renée de France (1510-1574), dochter van Koning Lodewijk XII van Frankrijk en vrouw van Ercole II d’Este. Hoewel ze katholiek was opgevoed, bekeerde ze zich later tot het Calvinisme. Sterker nog, in de zomer van 1536 ontving ze Johannes Calvijn zelf aan haar hof. Aangezien de kapel, geheel in overeenstemming met de protestantse leer, nauwelijks gedecoreerd is, werd aangenomen dat deze speciaal geprepareerd was voor een overtuigde Calviniste als Renée, die na de dood van haar man in 1559 overigens gedwongen werd het hof te verlaten.

De genoemde theorie is echter problematisch, want het lijkt erop dat de kapel pas ver ná de dood van Renée in 1574 is gebouwd. Men gaat uit van een bouwjaar 1590 of 1591. De opdracht van de bouw kwam van Alfonso II d’Este, zoon van Renée en de laatste Hertog van Ferrara. De relatie met zijn moeder was gespannen en hij was zeker geen voorvechter van de protestantse zaak. Niettemin klopt het dat er weinig decoratie in de kapel te vinden is. De fresco’s van de vier evangelisten op het plafond zijn van de hand van de relatief onbekende hofschilder Giulio Marescotti. In de negentiende eeuw werden ze zwaar gerestaureerd door Giuseppe Tamarozzi (1796-1855). De vergulde decoraties aan de muren zijn het werk van Giovan Battista Rosselli.

Veel van de kamers en zalen op de eerste verdieping van het Castello Estense hebben interessante fresco’s, maar topstukken zitten er helaas niet tussen. In de Sala dell’Aurora vinden we mooie plafondversieringen (zie hierboven) en dat geldt ook voor de Saletta en Salone dei Giochi, de kleine en grote Speelzaal. De fresco’s worden toegeschreven aan Sebastiano Filippi, beter bekend als Bastianino (ca. 1528-1602), Ludovico Settevecchi en Leonardo da Brescia. Er zijn spiegels neergezet zodat bezoekers de decoraties kunnen bekijken zonder hun nekspieren te verrekken. Alle decoraties werden geschilderd tijdens de regering van Alfonso II d’Este. Dit gebeurde vrijwel zeker ná de vreselijke aardbeving waardoor Ferrara in 1570 werd getroffen. Deze richtte grote schade aan in de stad.

Helaas werden de fresco’s in 2012 beschadigd toen een volgende aardbeving de Emilia-Romagna op haar grondvesten deed schudden. Deze schade is duidelijk nog niet verholpen. Met behulp van washipapier zijn de barsten in de fresco’s provisorisch gedicht. Dat is natuurlijk beter dan niets doen, maar het lijkt nu net alsof iemand tientallen velletjes toiletpapier op de fresco’s heeft geplakt, en dat ziet er echt niet uit. Laten we hopen dat het gemeentebestuur van Ferrara snel de financiële middelen vindt om de fresco’s te laten restaureren. Een bezoek aan het Castello Estense levert daar zeker een bijdrage aan!

De website van het Castello Estense is een ware goudmijn met historische en culturele informatie. Ik heb er voor deze bijdrage dankbaar gebruik van gemaakt. Aanvullende informatie kwam uit mijn Trotter reisgids voor Noordoost-Italië.