Udine: De Duomo

Udine is geen erg toeristische stad. Noch in de musea, noch in de restaurants was het erg druk, terwijl er in de ondergrondse parkeergarage zeeën van ruimte waren. Een van de hoofddoelen van ons bezoek aan de stad was natuurlijk de Duomo, waarvan de geschiedenis bijna 800 jaar teruggaat in de tijd. Al van verre zagen we de achthoekige klokkentoren staan. Deze huisvest thans op de begane grond het kleine maar interessante Museo del Duomo, dat in een aparte bijdrage aan de orde komt. Deze bijdrage is geheel en al gewijd aan de kathedraal van Udine zelf.

Geschiedenis

De Duomo werd in 1236 gebouwd door patriarch Berthold von Andechs-Meran, patriarch van Aquileia tussen 1218 en 1251. Berthold was een etnische Duitser die eerder in Hongarije actief was als bisschop van Kalocsa. Als patriarch van Aquileia bewerkstelligde hij niet alleen dat Udine een nieuwe kathedraal kreeg, maar ook dat de patriarchen in deze stad neerstreken (in 1238). Het nieuwe kerkgebouw verrees op de plek waar eerder een aan Sint Hieronymus (San Girolamo) gewijde kerk had gestaan. De Duomo zal dan ook aanvankelijk aan deze heilige zijn gewijd. Dat veranderde in 1257, toen er voldoende van het gebouw overeind stond om het voor religieuze diensten in gebruik te kunnen nemen. De Duomo werd toen gewijd aan de obscure heilige Sint Odoric (Sant’Odorico). Wie dat precies was, is onduidelijk. Mogelijk ging het om een lokale heilige. Deze Odoric was in elk geval niet de bekende Odoric van Pordenone (1286-1331), de Franciscaanse monnik die naar het Verre Oosten reisde en een befaamd reisverslag naliet. Hij werd in 1755 slechts zalig verklaard en geldt dan ook niet als Sint Odoric. Bovendien werd hij bijna dertig jaar na de wijding aan Sint Odoric geboren.

In 1335 werd de kathedraal door de patriarch Bertrand de Saint Geniès gewijd aan Santa Maria Maggiore, en die naam zou de Duomo vervolgens vierhonderd jaar lang dragen. Bertrand was een Fransman afkomstig uit de Gascogne. Tijdens zijn patriarchaat, dat in 1334 begon, raakte hij in conflict met de adel in de Friuli. Ontevreden edellieden lieten hem in 1350 vermoorden. In 1760 werd hij door Paus Clemens XIII (1758-1769) zalig verklaard. Tegen die tijd was er van de Gotische kathedraal uit de tijd van Bertrand niet veel meer over, zeker niet aan de binnenkant. Het interieur werd in de achttiende eeuw grondig verbouwd in Barokstijl door onder meer de architecten Domenico Rossi (1657-1737) en Abbondio Stazio (1675-1757). Het gerenoveerde gebouw werd op 18 april 1735 gewijd door patriarch Daniele Delfino en staat sindsdien bekend als Santa Maria Annunziata. Delfino was de laatste patriarch van Aquileia in de geschiedenis: in 1751 werd het patriarchaat afgeschaft. Hij was afkomstig uit een adellijke Venetiaanse familie (Dolfin in het Venetiaanse dialect), net als de belangrijkste geldschieters van het project, de familie Manin, die uiteindelijk ook de laatste Doge van Venetië zou leveren.

Bezienswaardigheden

De oorspronkelijke gevel van de Duomo werd in 1366 gebouwd door ene Pietro Paolo da Venezia, die vrijwel zeker identiek is aan Pierpaolo dalle Masegne, een beeldhouwer en architect uit Venetië van wie het werk op deze website eerder aan de orde is gekomen. Van zijn Gotische gevel was weinig meer over na renovaties in de zestiende en achttiende eeuw. In 1909 werd een poging gedaan de gevel weer enigszins in de originele staat te herstellen. Het resultaat is een staaltje Neogotiek dat niet bijzonder mooi, maar ook niet bijzonder lelijk is.

Het Gotische portaal rondom de hoofdingang is origineel. Dit Portale della Redenzione (foto boven) dateert van het midden van de veertiende eeuw. In het fraaie timpaan staat de kruisiging van Christus centraal. Links daarvan zien we de Wederopstanding, rechts het Lam Gods. Boven de Kruisiging en de bekende letters INRI is de Geboorte van Christus afgebeeld, met Maria, Jozef, de ezel en de os. Een ander fraai portaal vinden we aan de noordzijde van de kathedraal, niet ver van de ingang van het museum. Dit Portale dell’Incoronazione della Vergine (foto onder) heeft, zoals de naam ook al aangeeft, de Kroning van de Maagd als hoofdthema. Het dateert van 1395-1396 en wordt gezien de stijl beschouwd als een werk van een anonieme Duitse beeldhouwer. Onder de kroningsscène is een Aanbidding der Wijzen te zien, met enkele aandoenlijk ogende mannetjes met veel te grote hoofden. Rondom het reliëf zien we verder beelden van Johannes de Doper, Maria Magdalena en Sint Antonius-Abt (een vierde beeld is zo beschadigd dat het niet meer geïdentificeerd kan worden).

De al genoemde klokkentoren is een opvallende verschijning. Oorspronkelijk was dit het externe, aan Johannes de Doper gewijde baptisterium van de kathedraal, wat ook de achthoekige vorm verklaart. In de vijftiende eeuw werd het voormalige baptisterium vervolgens gebruikt als basis voor een klokkentoren. De bouw begon in 1441, naar een ontwerp van Cristoforo da Milano (ca. 1410-1484). De uitvoering was in handen van Bartolomeo delle Cisterne (ca. 1400-1480), een architect uit het Sloveense Koper die tevens actief was in Cividale del Friuli. Hij ontdekte als snel dat de basis veel te zwak was om een hoge toren te dragen. Vanwege zorgen over de stabiliteit werd de bouw van de klokkentoren dan ook in 1469 gestaakt en bleef het bouwwerk steken op een bescheiden hoogte.

Het Barokke interieur van de kathedraal oogt tamelijk donker. Veel van de kunstwerken besteden aandacht aan Sint Hermagoras, de eerste bisschop van Aquileia, en diens diaken Fortunatus. Zij gelden als de beschermheiligen van Udine. We komen de twee tegen op de reliëfs van de prachtige preekstoel van de Duomo, in 1741 voltooid door een team van beeldhouwers onder leiding van Giuseppe Torretti (1694-1774). In de aan henzelf gewijde kapel van Santi Ermacora e Fortunato werden de bisschop en de diaken bovendien op doek vereeuwigd door Giambattista Tiepolo (1696-1770). De Venetiaan Tiepolo schilderde nog twee werken voor de kathedraal, een nogal donkere Heilige Drie-eenheid en een bijzonder kleurrijke Wederopstanding.

Tegen de binnengevel van de Duomo vinden we een ouder kunstwerk, het grafmonument uit 1617 voor Daniele Antonini. Deze wiskundige, natuurkundige en militair – een in de zeventiende eeuw niet ongebruikelijke combinatie – sneuvelde in 1616 in Venetiaanse dienst tijdens het beleg van Gradisca. Het grafmonument wordt toegeschreven aan Girolamo Paleario (ca. 1579-1634). Het monument in Udine is vergelijkbaar met een soortgelijk monument in de Duomo van Cividale del Friuli, dat eveneens aan Paleario wordt toegeschreven.

Bronnen

• Bradt Travel Guide, Friuli Venezia Giulia (2019), p. 144-145;
• Udine Cathedral (turismofvg.it);
• Il Duomo – Cattedrale di Udine | Monumenti Storici del Friuli (guidartefvg.it)