Florence: Cenacolo di Santo Spirito

In de oude refter (cenacolo) van het complex van Santo Spirito is een bijzonder museum gevestigd, beheerd door de Fondazione Salvatore Romano. In het museum zien we de persoonlijke collectie van de handelaar en verzamelaar in oude kunst Salvatore Romano (1875-1955). Romano was oorspronkelijk afkomstig uit het plaatsje Meta aan de Baai van Napels. Hij studeerde scheepsbouw in Genua en handelde in violen voordat hij zich toelegde op het verzamelen en verkopen van kunstwerken. In de jaren 20 van de vorige eeuw vestigde Romano zich in Florence. In 1946 schonk hij zo’n 70 voorwerpen uit zijn collectie aan de stad Florence. Deze moesten in de refter van Santo Spirito tentoongesteld worden in een opstelling die – zo werd contractueel bepaald – nimmer veranderd mocht worden. Salvatore Romano scheidde nooit van zijn collectie: bij zijn dood in 1955 werd hij bijgezet in een vroegchristelijke marmeren sarcofaag uit Ravenna, daterend van de vijfde of zesde eeuw. Deze sarcofaag staat op een prominente plek in de refter.

De rechthoekige refter met open dak dateert van de veertiende eeuw. Het gebouw bleef gespaard bij de grote brand die in 1471 het complex van Santo Spirito grotendeels verwoestte. Voordat de eetzaal eind zestiende eeuw in onbruik raakte, gebruikten de Augustijner broeders van Santo Spirito hier hun maaltijden. Voor de spirituele zingeving tijdens de maaltijden werd op de oostelijke wand van de refter tussen ca. 1360 en 1366 een groot fresco geschilderd dat wordt toegeschreven aan Andrea Orcagna (ca. 1310-1368), zijn broer Nardo di Cione (gestorven ca. 1366) en hun assistenten. De broers hadden eerder al samengewerkt bij het decoreren van de Cappella Strozzi di Mantova in de kerk van Santa Maria Novella in Florence. Voor de refter van de Santo Spirito schilderden ze een grote voorstelling van de Kruisiging met daaronder een Laatste Avondmaal. Fresco’s van twee Augustijner heiligen flankeerden het laatste samenzijn van de apostelen met Jezus.

Helaas is een aanzienlijk deel van het fresco verloren gegaan toen in de negentiende eeuw in de oostelijke muur een opening werd gemaakt. Die opening is weer netjes dichtgemetseld, maar het onderste gedeelte van de Kruisiging is voorgoed weg en van het Laatste Avondmaal resteren nog slechts twee apostelen (rechts) en twee stralenkransen van andere apostelen (links). De twee overgebleven apostelen zijn Mattheus en Thaddeus. Rechts van hen is mogelijk Sint Nicolaas van Tolentijn te zien. Aan de andere kant zien we alleen een mijter, vermoedelijk van Sint Augustinus. Orcagna’s Laatste Avondmaal behoort samen met het Laatste Avondmaal van Taddeo Gaddi in de refter van de Santa Croce (ca. 1350-1355) tot de oudste bewaard gebleven voorstellingen van dit thema in Florence, en het is buitengewoon spijtig dat er zoveel van het werk is vernietigd. Gelukkig is een groot deel van de Kruisiging nog intact. Het fresco is wel ernstig verkleurd, want de zeer apocalyptische lucht was oorspronkelijk azuurblauw. De tientallen figuren in de voorstelling geven een goed beeld van de mode en wapenrustingen in het veertiende-eeuwse Florence.

Enkele voorwerpen in het museum zijn afkomstig uit de (late) Oudheid. Dat geldt voor de al genoemde vroegchristelijke marmeren sarcofaag uit Ravenna, die is gedecoreerd met een chi-rho-symbool, de letters alfa en omega (begin en einde) en twee pauwen, symbolen van het eeuwige leven. Ook een opvallend groot gebeeldhouwd hoofd van een katachtige dateert van de Oudheid: het werd tussen de eerste en vierde eeuw gemaakt. Bij de provenance wordt aangegeven dat het afkomstig is uit Caserta in Campania, maar helaas ontbreekt informatie over welk gebouw het hoofd verfraaide.

–

De meeste voorwerpen dateren van de Middeleeuwen. Ik kan natuurlijk niet alles bespreken – dat zou een bezoek aan het museum wellicht ook ontmoedigen –, dus ik noem enkele hoogtepunten. Twee gebeeldhouwde zeeleeuwen komen uit Napels en dateren van de dertiende eeuw. Een marmeren kariatide en een engel worden toegeschreven aan de beeldhouwer Tino di Camaino (ca. 1280-1337) uit Siena. Verder zien we een Madonna met Kind van beschilderd stucwerk, afkomstig uit Bologna. Het wordt toegeschreven aan het atelier van Jacopo della Quercia (ca. 1374-1438), net als Tino di Camaino afkomstig uit Siena. Een reliëf met de beeltenis van Sint Prosdocimus wordt toegeschreven aan de grote Donatello (1386-1466). Het is afkomstig uit Padova, de stad waarvan Prosdocimus de eerste bisschop geweest zou zijn.

–

Met Tino di Camaino, Jacopo della Quercia en Donatello zijn denk ik wel de grootste namen uit de collectie van het museum genoemd. Er is echter nog veel meer te zien, zoals een reliëf uit de achtste of negende eeuw met een voorstelling van de druivenoogst. Uit Palermo komt een reliëf met Christus voor Pilatus, toegeschreven aan een navolger van Domenico Gagini (ca. 1420-1492). Ten slotte noem ik een voorwerp uit de Renaissance, een fontein toegeschreven aan Bartolomeo Ammannati (1511-1592). Het Cenacolo di Santo Spirito lijkt niet veel toeristen te trekken. In april van dit jaar was ik de enige bezoeker. Het museum kon toen alleen bezocht worden met een combiticket dat ook toegang gaf tot de Brancacci-kapel. Mogelijk geldt deze regeling nog steeds.