Ravenna: Het Ariaanse Baptisterium

Het Ariaanse Baptisterium.

Ravenna is allesbehalve groot, maar de stad heeft maar liefst acht monumenten die op de UNESCO-Werelderfgoedlijst staan. De meeste van deze monumenten bevinden zich op loopafstand van elkaar. Tegen zeer redelijke prijzen zijn er combinatietickets beschikbaar die toegang geven tot de monumenten en tot twee van de interessantste musea van Ravenna.[1] Er is één UNESCO Heritage Site die men voorheen gratis kon bezoeken: het Ariaanse Baptisterium. Dit bevindt zich iets ten noorden van de Sant’Apollinare Nuovo. Thans (augustus 2022) kost een kaartje 2 euro. Dit interessante monument lijkt zeker geen hordes toeristen aan te trekken. Toen we in juni 2016 het Ariaanse Baptisterium binnentraden, bleken we de enige bezoekers te zijn.

Geschiedenis van het Baptisterium

Het achthoekige Ariaanse Baptisterium werd na het jaar 500 gebouwd tijdens de regering van de Ostrogotische koning Theoderik (493-526). Het is daarmee veel jonger dan de Orthodoxe doopkapel naast de kathedraal, die decennia eerder verrees. Het Ariaanse Baptisterium was eveneens verbonden aan een kathedraal, in dit geval de Ariaanse kathedraal van Ravenna. Deze was gewijd aan de Anastasis, de Wederopstanding van Christus. Nadat ze was herwijd tot Orthodoxe kerk, werd Sint Theodoor de nieuwe beschermheilige. Thans staat de voormalige Ariaanse kathedraal bekend als de Santo Spirito, een naam die ze in de vijftiende eeuw heeft gekregen.

De Santo Spirito, de voormalige Ariaanse kathedraal.

De afmetingen van het gebouw zijn ietwat ongebruikelijk. De voormalige Ariaanse kathedraal is veel kleiner dan de Basilica Ursiana, de Orthodoxe kathedraal. Ze meet slechts 28,3 bij 18,5 meter, terwijl de Ursiana een grondplan van 60 bij 35 meter had. Natuurlijk vormden de Ostrogoten een minderheid in Ravenna en hadden ze geen behoefte aan een heel erg groot godshuis, maar de enigszins vierkante vorm van de Ariaanse kathedraal blijft opmerkelijk. Helaas is de Santo Spirito niet meer toegankelijk voor het publiek. Het gebouw wordt tegenwoordig beheerd door een gemeenschap van Roemeens-Orthodoxe monniken die geen bezoekers toelaten. Het Duitse Wikipedia heeft een goed artikel over de kerk, alsook een verzameling plaatjes.

Zowel het oudere Orthodoxe Baptisterium als de mozaïekdecoraties daarvan lijken een bron van inspiratie te zijn geweest voor de mensen die het Ariaanse Baptisterium hebben gebouwd. Deze laatste doopkapel is echter veel kleiner. De diameter van het gebouw is iets meer dan de helft van die van het Orthodoxe Baptisterium en het gebouw is ook wat lager. Het Ariaanse Baptisterium moet ooit uitbundig versierd zijn geweest, net als zijn Orthodoxe tegenhanger. Echter, alleen de plafondmozaïeken hebben de tand des tijds doorstaan. De andere mozaïeken in het gebouw zijn niet bewaard gebleven, en hetzelfde geldt voor het pleisterwerk en de decoraties van beschilderd imitatiemarmer. We weten dat het gebouw ooit deze decoraties heeft gehad, want er zijn steentjes en andere materiaalresten gevonden.

Plafondmozaïeken

Plafondmozaïeken.

De religieuze overtuigingen van de Ariaanse christenen zijn in eerdere bijdragen over Ravenna al aan de orde gekomen, dus ze hoeven hier niet herhaald te worden. Historici en archeologen hebben de overgebleven plafondmozaïeken afgezocht op specifiek Ariaanse voorstellingen, maar ze hebben daar geen voorbeelden van gevonden en het is niet aannemelijk dat ze die ooit zullen vinden. De decoraties in het Baptisterium werden waarschijnlijk allemaal aangebracht voordat het gebouw aan de orthodoxe eredienst werd gewijd in de jaren 560, en kennelijk werden ze niet als kwetsend voor Orthodoxen beschouwd. Ze kunnen dan ook geen onverholen Ariaanse boodschappen hebben bevat. Hoewel in de zeventiende en het midden van de negentiende eeuw restauratiewerk is uitgevoerd, heeft dit niet geleid tot een wijziging van de oorspronkelijke voorstellingen. Wat we vandaag de dag zien, is wat mensen ook in de tijd van Theoderik konden zien. Als de mozaïeken al verwijzingen naar de Ariaanse theologie bevatten, dan zijn deze niet uitgesproken. Er zijn echter wel evidente verschillen met de voorstellingen in het Orthodoxe Baptisterium, en deze komen hieronder nader ter sprake.

In het centrum van de plafondmozaïeken bevindt zich een medaillon met een jonge Christus in het midden en Johannes de Doper en de personificatie van de rivier de Jordaan aan de zijkanten. Christus is tot aan zijn heupen in het water ondergedompeld. Hij is naakt en baardeloos, en boven hem fladdert de duif van de Heilige Geest. Uit de snavel van de vogel lijkt water te komen. Johannes de Doper, gekleed in een tuniek van kamelenhaar, heeft zijn hand op het hoofd van Christus gelegd en houdt een herdersstaf vast. De rivier de Jordaan is een oude man, met rode hoorntjes op zijn hoofd en een lange groene lendendoek om zijn middel.

Centraal medaillon.

Er zijn een paar in het oog springende verschillen tussen deze mozaïeken en die in het Orthodoxe Baptisterium. Sommige van de verschillen kunnen worden toegeschreven aan veranderingen die de Romeinse mozaïekmaker Felice Kibel (1814-1872) in de negentiende eeuw in de Orthodoxe doopkapel heeft aangebracht (de Christus in het Orthodoxe Baptisterium zou bijvoorbeeld oorspronkelijk ook baardeloos kunnen zijn geweest, en het kommetje voor de doop is zeker een latere toevoeging). Het meest sprekende verschil is echter dat de doopscène in de hier besproken doopkapel het spiegelbeeld is van die in het Orthodoxe Baptisterium: de personificatie van de rivier de Jordaan en Johannes de Doper zijn van plaats gewisseld. Verder is de personificatie van de Jordaan in het Orthodoxe Baptisterium veel kleiner afgebeeld, terwijl hij in de Ariaanse tegenhanger juist een levensgrote figuur is. Of deze verschillen enige – theologische – betekenis hebben is voer voor debat, maar men kan betwijfelen of zo’n debat tot ferme conclusies zal leiden.

Petrus, Paulus en de apostelen

Rondom het centrale medaillon bevindt zich een tweede mozaïekzone. Hier zien we Petrus en Paulus, die elk een processie van vijf apostelen leiden richting een met juwelen bezet kruis waarover een gewaad is gedrapeerd en dat is geplaatst op een troon. De voorstelling staat bekend als de hetoimasia en verwijst waarschijnlijk naar de Wederkomst van Christus. Petrus en Paulus zijn duidelijk herkenbaar, net als Andreas, de apostel achter Petrus.

Paulus en Petrus.

Een verschil met de apostelen in het Orthodoxe Baptisterium is dat die laatste van bijschriften zijn voorzien en deze hier niet. Verder dragen de tien volgers net als hun tegenhangers in het Orthodoxe Baptisterium kronen, maar Petrus en Paulus houden respectievelijk sleutels en een boekrol vast. Het meest evidente verschil is echter de richting van de processie. In het Orthodoxe Baptisterium staan Petrus en Paulus onder de doopscène, maar hier staan ze er niet alleen boven, maar staan ze tevens ondersteboven. Deze ongebruikelijke voorstelling heeft tot de nodige academische discussies geleid: hebben de mozaïekmakers simpelweg een fout gemaakt of heeft de voorstelling een bepaalde betekenis? Deze discussie is te uitvoerig om hier samen te vatten. Ik verwijs geïnteresseerde lezers naar het uitstekende Ravenna in Late Antiquity van Deborah Mauskopf Deliyannis (zie hieronder).

Apostel met “mutton chops”.

Mauskopf Deliyannis heeft erop gewezen dat een van de apostelen zogenaamde “(friendly) mutton chops” heeft, dat wil zeggen een combinatie van een snor en bakkebaarden, maar zonder baard. Een goed hedendaags voorbeeld van deze gezichtsbeharing vindt men bij wijlen Ian “Lemmy” Kilmister, frontman van de band Motörhead. “Mutton chops” en snorren in het algemeen waren ongebruikelijk in de Late Oudheid en het waren beslist geen Romeinse of Italiaanse verschijnselen. De Ostrogoten droegen zeker wel snorren, en Mauskopf Deliyannis betoogt dat deze apostel werd toegevoegd “to make the point that Goths were part of the Christian community” (in het Ostrogotische Italië). Deze verklaring komt alleszins plausibel over en ik zie geen reden haar van de hand te wijzen.

Bronnen

– Deborah Mauskopf Deliyannis, Ravenna in Late Antiquity, p. 174-187;
Ravenna Turismo website.

Noot

[1] Eén combinatieticket geeft toegang tot de Sant’Apollinare in Classe, het Mausoleum van Theoderik en het Museo Nazionale di Ravenna. Een ander kaartje geeft toegang tot de San Vitale, het Mausoleum van Galla Placidia, het Orthodoxe Baptisterium, de Cappella Arcivescovile, het Museo Arcivescovile en de Sant’Apollinare Nuovo.

Update 11 augustus 2022: tekst is geactualiseerd.

8 Comments:

  1. Pingback:Ravenna: Het Orthodoxe Baptisterium – – Corvinus –

  2. Pingback:Florence: Het Baptisterium van San Giovanni – – Corvinus –

  3. Guido M.W. van Gorp

    Waarop baseert de auteur zich om de linker figuur op het plafondmozaïek van het baptisterium der Arianen ‘de riviergod van de Jordaan’ of de personificatie van de rivier te noemen?
    Wat is er mis om daar de figuur van God de Vader in te zien?
    Dank voor elk antwoord!

  4. Dank u voor deze interessante vraag. Er zijn verschillende redenen waarom de figuur links de personificatie van de Jordaan moet zijn. Allereerst is het plafondmozaïek in het Ariaanse Baptisterium feitelijk een kopie in spiegelbeeld van het mozaïek in het Orthodoxe Baptisterium (zie mijn bijdrage over dat baptisterium). Op dat mozaïek is de figuur expliciet met een bijschrift aangeduid als de Jordaan. In de tweede plaats acht ik het nogal onwaarschijnlijk dat God de Vader met hoorntjes zou zijn afgebeeld. Ook het ontblote bovenlijf past niet bij God en men had hem eerder in de hemel dan in het water verwacht.

    De rietstengel en de omgekeerde kruik waaruit water stroomt, wijzen eveneens op een connectie met de rivier. Mijn belangrijkste bron voor deze bijdrage, Mauskopf Deliyannis, geeft meerdere voorbeelden van de personificatie van de Jordaan in vroeg-christelijke kunst. Ze wijst o.a. op een mozaïek in Thessaloniki, waar de Jordaan onder water te zien is (onder de leeuw):

    https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thessaloniki-hosios-david-church-mosaik.jpg

  5. Gui(do) M.W. van Gorp

    Dankjewel! Ik zocht al een paar dagen naar een bibliografische verwijzing.
    En uw argumenten lijken me stevig (al zou ik die horentjes toch eerder krabben- of kreeftenpoten noemen, denk ik)
    Nogmaals dank voor uw prompte reactie!

  6. Graag gedaan. Het boek van Mauskopf Deliyannis is bijzonder gedetailleerd en bijzonder goed. Het is online nog steeds goed verkrijgbaar.

  7. Pingback:Ravenna: Cappella Arcivescovile – – Corvinus –

  8. Pingback:De 10 hoogtepunten van… het Museo Nazionale Romano (Palazzo Massimo) – – Corvinus –

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.