De 10 hoogtepunten van… het Museo Nazionale Romano (Palazzo Massimo)

Het negentiende-eeuwse Palazzo Massimo is thans de hoofdzetel van het prestigieuze Museo Nazionale Romano, dat geheel gewijd is aan de Romeinse beschaving. Er is ongelooflijk veel te zien in het museum, eigenlijk veel te veel voor één bezoek. Het is dan ook ondoenlijk om een bijdrage over het museum te schrijven die enigszins recht doet aan de collectie Romeins beeldhouwwerk, Romeinse mozaïeken en Romeinse fresco’s. Deze bijdrage doet toch een poging daartoe door mijn tien persoonlijke favorieten uit te lichten.

1. Een altaar met Romulus en Remus gezoogd door de wolvin

Dit fraaie altaar werd in 1880-1881 in Ostia gevonden door de archeoloog Rodolfo Lanciani (1845-1929). Het altaar maakte deel uit van een klein heiligdom in de havenstad van Rome. Uit een inscriptie blijkt dat het werd gewijd op 1 oktober tijdens het consulaat van Manius Acilius Glabrio en Gaius Bellicius Torquatus, dus in het jaar 124. Dit was tijdens de regering van keizer Hadrianus (117-138). De wijding zegt echter nog niets over de ouderdom van het altaar. Het beeldhouwwerk suggereert dat het werd gemaakt tijdens de regering van de Flavische keizers, dus tussen 69 en 96. Daarna werd het altaar hergebruikt in de Hadrianische tijd. Helaas is het beeldhouwwerk behoorlijk beschadigd. Op de voorkant waren Mars, Venus, Amor en de god van het huwelijk Hymenaeus zichtbaar, maar die zijn allemaal onthoofd. Mogelijk was hier sprake van een bewuste ontwijding door radicale christenen. Ook de zijden met de wapens en strijdwagen van Mars zijn bepaald niet ongeschonden gebleven.

Altaar met Romulus en Remus.

Gelukkig is de achterkant van het altaar nog vrijwel geheel intact; alleen de snuiten van de ramskoppen zijn afgebroken. Onderin zien we hoe Romulus en Remus worden gezoogd door de wolvin, een overbekend plaatje en ook voor christenen acceptabel. Boven de jongetjes waakt de adelaar van Jupiter en rechts van hen is een bebaarde man afgebeeld die de personificatie van de rivier de Tiber voorstelt. Zo’n voorstelling vindt men zelfs in christelijke gebouwen. De veel jongere man linksboven is de personificatie van de Palatijn. Romulus en Remus werden namelijk gezoogd in de Lupercal, een grot in de helling van deze heuvel. Jaarlijks vierden de Romeinen op 15 februari de Lupercalia. Tijdens dit festival renden Romeinse jongemannen naakt rond en sloegen omstanders met repen geitenvel. Dit symboliseerde mogelijk het weghouden van wolven bij de kuddes. Twee geitenhoeders completeren het reliëf. Zij zijn waarschijnlijk de broers Faustulus en Pleistinus, die de opvoeding van de jongens op zich namen.

2. Augustus als pontifex maximus

Keizer Augustus was pontifex maximus of opperpriester van 12 BCE tot aan zijn dood in het jaar 14. Hij nam het ambt over van zijn rivaal Lepidus, die in 12 BCE was gestorven. Het grote standbeeld van de keizer in het Palazzo Massimo moet dus na dit jaar zijn gemaakt. Augustus was al begin vijftig toen hij tot pontifex maximus werd benoemd, maar het standbeeld toont ons – bewust – een veel jongere man. Augustus heeft zijn hoofd bedekt met een sluier, zoals het een priester die gaat offeren betaamt. Helaas zijn de rechterarm en linkerhand van het beeld afgebroken. Het beeld, dat ruim twee meter hoog is, werd in 1910 gevonden in de Via Labicana, achter het Colosseum.

Augustus als pontifex maximus.

3. De rustende bokser

Nog mooier dan het standbeeld van Augustus is het bronzen beeld van een rustende bokser. De bebaarde vuistvechter heeft flinke klappen gehad, wat alleen al blijkt uit zijn levensechte bloemkooloren. De man heeft zijn klassieke bokshandschoenen nog aan. Het is niet duidelijk wanneer het beeld precies is gemaakt. Schattingen variëren van de vierde tot de eerste eeuw BCE (ca. 330-50 BCE). De bokser werd in 1885 gevonden op de Quirinalis-heuvel en stond mogelijk in de baden van keizer Constantijn uit 315.

Rustende bokser.

4. Mozaïek van een kat met prooi en twee eenden

Dit mozaïek uit de eerste eeuw BCE is niet van bijzonder hoge kwaliteit. Het bovenste gedeelte is echter herkenbaar voor iedere kattenbezitter: cats will be cats, zien ze een vogel, dan gaan ze er achteraan. Het mozaïek werd gevonden in Cecchignola, thans onderdeel van Rome, maar in de Oudheid ver buiten de stad gelegen. Het sierde een eetzaal (triclinium) in een Romeinse villa.

Mozaïek van kat met prooi en twee eenden.

5. Leeuwenkoppen van de schepen van Nemi

Het Lago di Nemi is een klein meer ten zuiden van het bekendere Albaanse Meer. Keizer Caligula (37-41) liet hier tijdens zijn korte regeringsperiode minstens twee schepen van 70 en 73 meter lang bouwen, waarschijnlijk voor pleziertochtjes op het water. De schepen werden in 1929 geborgen, maar gingen tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren. Gelukkig zijn diverse ornamenten ervan wel bewaard gebleven. Zeer mooi zijn twee decoraties met leeuwenkoppen die aan de twee roeren van een van de schepen waren bevestigd. De beesten zijn zeer levensecht weergegeven, met een woeste bos manen en een ring in hun bek. In dezelfde vitrine vindt men overigens ook wolvenkoppen met ringen in de bek. Al deze voorwerpen werden al in 1895 uit het meer gehaald.

Leeuwenkoppen.

6. De Portonaccio Sarcofaag

Over deze buitengewoon indrukwekkende sarcofaag uit ca. 180 heb ik al eens een uitgebreide bijdrage geschreven. De sarcofaag was mogelijk bedoeld voor een hoge officier die in de oorlogen van keizer Marcus Aurelius (161-180) tegen de Marcomanni had meegevochten. In dit verband wordt doorgaans de naam van ene Aulus Julius Pompilius genoemd. Of hij echt in de sarcofaag werd bijgezet, mag betwijfeld worden. Noch op het deksel van de sarcofaag, noch op de sarcofaag zelf is het gezicht van de overledene voltooid. Het beeldhouwwerk van de grafkist is niettemin schitterend. We zien hoe Romeinse cavaleristen en infanteristen hun ‘barbaarse’ tegenstanders finaal in de pan hakken. De details zijn verbluffend. Let bijvoorbeeld op de drakenstandaard (draco) op de achtergrond en de afbeelding van een ram op een helm. De sarcofaag werd in 1931 in de buurt van de Via Tiburtina gevonden.

De Portonaccio Sarcofaag.

7. Reliëf van een christelijke sarcofaag

Niet per se mooi, maar wel erg interessant is een gebeeldhouwd paneel van een christelijke sarcofaag. Het bovenste gedeelte is helaas grotendeels verloren gegaan. Op het bewaard gebleven onderste gedeelte zien we verschillende wonderen van Jezus Christus. Het gaat zo te zien om diverse genezingen, waaronder de genezing van een verlamde in Kapernaüm (uiterst links) en de genezing van de vrouw met bloedverlies (rechts van het midden). Ook de wonderbaarlijke vermenigvuldiging is afgebeeld, terwijl de voorstelling van een prekende Christus voor een groepje mensen wellicht de Bergrede moet voorstellen. Het paneel wordt op de periode 290-310 gedateerd. Dat is een periode waarin het christendom van een religio licita (toegestane religie) ineens weer een verboden godsdienst werd. Dit was het gevolg van een viertal edicten van keizer Diocletianus (284-305) in 303-304. Pas met het Edict van Tolerantie van keizer Galerius uit 311 eindigden de christenvervolgingen weer.

De wonderen van Christus.

8. Opus sectile uit de Basilica van Junius Bassus

Junius Bassus was consul in het jaar 331. Zelf was hij nog een aanhanger van de traditionele culten, maar zijn zoon – eveneens Junius Bassus geheten – was een christen. Zijn sarcofaag is nog te bewonderen in de Schatkamer van de Sint Pieter in het Vaticaan. Bassus senior liet een gebouw neerzetten dat naar hem de ‘Basilica van Junius Bassus’ wordt genoemd. Het kan een openbaar gebouw zijn geweest, maar ook een privé zaal of zelfs een grafmonument. De precieze functie zullen we nooit weten, want de basilica werd omgevormd tot een kerk die in 1930 is afgebroken. In het Palazzo Massimo (maar ook in de Capitolijnse Musea) vinden we diverse decoraties die afkomstig zijn uit de ‘basilica’. Ik bespreek hier een prachtig mozaïek in opus sectile dat verband houdt met de spelen in het circus.

Mozaïek in opus sectile uit de Basilica van Junius Bassus.

Op het mozaïek zien we een bebaarde man in het midden, staand in zijn wagen die wordt getrokken door twee witte paarden. Het perspectief, zeker dat van de wielen van de wagen, is vreemd en ziet er nogal onnatuurlijk uit. De bebaarde man wordt geflankeerd door twee ruiters aan elke kant. Zij stellen de traditionele circuspartijen voor. Hoewel uit de voorstelling geen specifieke locatie blijkt, zou de setting het Circus Maximus in Rome kunnen zijn. Wagenrennen waren in het vroegchristelijke Rome nog steeds populair. Ze waren een acceptabel alternatief voor de bloederige gladiatorengevechten in de arena. Het is niet duidelijk wat de mannen in hun handen houden. Men zou wellicht een zweep verwachten, maar de voorwerpen lijken helemaal niet op zwepen. Misschien gaat het om windsokken of muziekinstrumenten. De voorstelling kan op vele manieren geïnterpreteerd worden. Het kan om een processie gaan en de man in de wagen kan de consul Junius Bassus zelf zijn. Maar de man kan evengoed iemand anders voorstellen en de scène kan simpelweg verwijzen naar de opening van de spelen in het circus.

9. Fresco’s uit de Villa van Livia

Tot de hoogtepunten van het museum behoren beslist ook de fresco’s die afkomstig zijn uit de Villa van Livia, de machtige echtgenote van keizer Augustus (27 BCE-14 CE). De keizerin had haar landgoed bij Prima Porta, zo’n twaalf kilometer ten noorden van Rome. Het landgoed lag op een heuvel langs de beroemde Via Flaminia. De fresco’s die in het museum te bewonderen zijn, komen uit een ondergrondse eetzaal of triclinium. Bezoekers wanen zich in een tuin, met bomen, planten, bloemen, vruchten en vogels. Alles ziet er bijzonder levensecht uit.

Fresco’s uit de Villa van Livia.

10. Mozaïek met een Nijllandschap

Ten slotte noem ik een groot mozaïek van een Nijllandschap, dat bij mijn eerste bezoek aan het museum in 2015 grote indruk op mij maakte. Op het mozaïek zien we hoe een aantal naakte jongetjes (eroten) jaagt op nijlpaarden en een krokodil. Het mozaïek werd gevonden in een wijngaard op de Aventijn in Rome en dateert van de tweede eeuw. Bij een later bezoek in 2022 vond ik het nog steeds indrukwekkend, maar inmiddels had ik ook het wereldberoemde Nijlmozaïek in Palestrina gezien. En eerlijk is eerlijk, dat is nog vele malen mooier.

Nijlmozaïek.

3 Comments:

  1. Het mozaïek en de villa van Livia lijken echt de moeite waard. Jammer dat ik zo weinig tijd heb
    Groet aan allemaal!!

  2. Pingback:De 10 hoogtepunten van… het Museo Nazionale Romano (Baden van Diocletianus) – – Corvinus –

  3. Pingback:Rome: Santa Maria sopra Minerva – – Corvinus –

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.