Rome: San Benedetto in Piscinula

Oh, ik wist wel van het bestaan van de kerk van San Benedetto. Tijdens mijn wandelingen van het ene deel van Trastevere naar het andere ben ik de kerk veelvuldig gepasseerd. Deze staat aan een plein, de Piazza in Piscinula[1], waar ik soms lunch in een van de restaurants of ijs koop bij een van de gelaterie. Daardoor was ik goed bekend met de negentiende-eeuwse gevel van de kerk. De deuren van de San Benedetto waren echter doorgaans gesloten en ik nam – heel dom – aan dat de kerk toch niet de moeite waard zou zijn. De middeleeuwse klokkentoren, een van de kortste in Rome, verraadde wel dat het hier om een oude kerk gaat, maar ik ging ervan uit dat het interieur zwaar gerestaureerd en gemoderniseerd zou zijn, net als de gevel. Ik had er niet verder naast kunnen zitten. Toen ik in juli 2018 over de drempel van de San Benedetto heenstapte, betrad ik een tijdcapsule en reisde ik terug naar de Middeleeuwen.

Geschiedenis van de kerk

Er is geen enkele twijfel mogelijk dat de San Benedetto in Piscinula een middeleeuwse kerk is. Ze werd waarschijnlijk in de late elfde of vroege twaalfde eeuw gebouwd, hetgeen moge blijken uit het feit dat de oudste klok in de toren van 1069 dateert. In 1192 verschijnt de kerk in de geschreven bronnen. Volgens een bepaalde overlevering is ze echter verschillende eeuwen ouder. In deze versie zou de kerk over de restanten van een huis dat aan de adellijke gens Anicia toebehoorde heen zijn gebouwd. De latere heilige Benedictus (San Benedetto) zou aan het einde van de vijfde eeuw (ca. 495-500) enkele jaren in dit huis hebben doorgebracht. Benedictus (ca. 480-547) stopte vervolgens met zijn studie, zegde de Anicii vaarwel en ruilde het vooruitzicht op een briljante carrière in voor een leven in eenzaamheid en gebed in een grot nabij het stadje Subiaco in Lazio.

Later werd op de plek waar hij in een klein kamertje verbleven zou hebben, de Cella di San Benedetto, een klein oratorium gebouwd. Thans is dit de Cappella della Madonna, aan de linkerzijde van de kerk. Deze kapel heeft zuilen uit de achtste eeuw, maar het is niet duidelijk of deze hier altijd gestaan hebben of dat ze oorspronkelijk uit een ander gebouw komen. In elk geval staat vast dat de huidige kapel van de dertiende eeuw dateert, dus niet van de achtste.

Het verhaal dat Sint Benedictus hier heeft gewoond, is waarschijnlijk later bedacht, maar het is niet onmogelijk dat er op deze plaats al een oratorium of ander godshuis stond voordat de huidige kerk in of kort vóór het jaar 1100 werd gebouwd. Met behulp van zuilen en kapitelen uit oude Romeinse gebouwen werd een kleine kerk opgetrokken die bestaat uit een middenschip en twee zijbeuken. Tevens werden er een korte Romaanse klokkentoren neergezet, een Cosmatenvloer gelegd en fresco’s voor het middenschip geschilderd (hiervan is vrijwel niets bewaard gebleven). Hoewel de San Benedetto in Piscinula veel van haar voormalige grandeur kwijt is en bovendien meerdere malen verlaten lijkt te zijn, is er nog steeds veel te zien. Tegenwoordig wordt de kerk beheerd door de Araldi del Vangelo, de Herauten van het Evangelie, een religieuze orde uit Brazilië. Het is duidelijk dat zij goed voor het gebouw zorgen.

De San Benedetto verkennen

De kerk staat ingeklemd tussen gebouwen met een woonbestemming. Dat levert tamelijk komische taferelen op: op de vensterbank van het raam boven de linker zijbeuk en de eerdergenoemde Cappella della Madonna ziet u een kamerlamp staan. Zoals hierboven reeds vermeld, dateert de Neoklassieke gevel van de negentiende eeuw. Over deze gevel valt niet veel te vertellen, dus laten we snel naar binnen gaan. We komen dan eerst in een vestibule, waar twee informatiepanelen hangen met nuttige informatie over de geschiedenis en kunst van de kerk. Aan de linkerkant is een deur naar de Cappella della Madonna, maar die was gesloten toen ik de kerk bezocht; in dat geval gaat men via de linker zijbeuk de kapel binnen. In de vestibule vinden we ook sporen van middeleeuwse fresco’s. De beste hiervan is een Madonna met Kind en Petrus en Paulus, die waarschijnlijk door een Romeinse kunstenaar aan het eind van de veertiende eeuw werd geschilderd (zie de afbeelding hieronder).

Vanuit de vestibule stappen we de kerk zelf binnen. De San Benedetto is een merkwaardig asymmetrisch gebouw, en dat is nogal een understatement (zie de afbeelding van het interieur hierboven). Als we richting het koor lopen, wordt het middenschip breder, maar de twee zijbeuken juist smaller. De muren van het gebouw staan allemaal scheef en men krijgt de indruk dat de architect dronken was. De zuilen in de kerk zijn een curieus samenraapsel. Ze dateren van verschillende eeuwen (volgens het informatiepaneel variërend van de eerste tot en met de vijfde eeuw) en zijn van verschillende materialen gemaakt. Het beste gedeelte van het middenschip is evident de Cosmatenvloer. Deze ziet er wat armoedig uit en is duidelijk nog nooit gerestaureerd. Er zitten barsten in het marmer en er ontbreken nogal wat stukjes, maar wat telt is dat de vloer honderd procent origineel is. In dit opzicht verslaat de San Benedetto andere kerken in Trastevere die een Cosmatenvloer hebben of hadden, bijvoorbeeld de Santa Maria (die een getrouwe kopie heeft), de Santa Cecilia (waarvan de originele vloer vernield is) en de San Crisogono (vloer gedeeltelijk gerestaureerd).

In de apsis en de zijbeuken treffen we diverse interessante fresco’s, frescofragmenten en schilderijen aan. Het fresco in de schelp van de apsis dateert van de zestiende eeuw en kan rustig genegeerd worden, net als de twee zestiende-eeuwse fresco’s van Sint Blasius en Sint Nicolaas op de muren van de apsis. De twee schilderijen boven het hoogaltaar zijn daarentegen intrigerend. De bovenste is een enigszins beschadigd fresco van de Madonna met het Kind, de onderste een paneelschildering met Sint Benedictus in hoogst eigen persoon, gezeten op een troon. Beide schilderingen dateren van de dertiende of veertiende eeuw. Op de schoot van Benedictus ligt een boek met de eerste woorden (in het Latijn) van de Regel die hij zelf formuleerde. Mogelijk is het paneel dat thans tentoongesteld wordt een replica, want het informatiepaneel in de kerk geeft aan dat het origineel in restauro is (ik moet zeggen dat de replica er erg echt uitziet, dus ik twijfel of het wel om een replica gaat).

Direct rechts van de apsis zien we een frescofragment van de Madonna met het Kind en Sint Anna, de moeder van de Madonna (zie de afbeelding hierboven). Helaas ontbreekt een deel van het hoofd van Anna. Bij de voeten van de Madonna ontwaren we een smekeling van wie jammer genoeg het gezicht is verdwenen. Het fresco dateert van de vijftiende eeuw en kan worden gezien als een veel eenvoudigere uitvoering van het aanzienlijk beroemdere schilderij van Masaccio en Masolino dat zich nu in de Uffizi in Florence bevindt. Iets ouder is een veertiende-eeuws fresco van Johannes de Doper en het Lam Gods in de linker zijbeuk.

En dan is er nog de dertiende-eeuwse Cappella della Madonna, ook bekend als het Oratorio di San Benedetto. De kapel heeft een prachtige Cosmatenvloer en een tamelijk modern altaar, gewijd in 1604. Benedictus zou nog gebeden hebben tot het icoon van de Madonna met het Kind dat onderdeel is van het altaar. Dat is echter onzin: Benedictus zou tussen 495 en 500 in Rome hebben gewoond, maar het icoon in de kapel werd zeker niet eerder dan de dertiende eeuw geschilderd (wat de kerk trouwens zelf toegeeft, gelet op de tekst op het informatiepaneel in de vestibule). Links van de kapel vinden we dan nog de cel die het verblijf van Benedictus zou zijn geweest (de Cella di San Benedetto). Aangezien de zuilen in de kapel waarschijnlijk van de achtste eeuw dateren, is het zeker niet onmogelijk dat er vanaf die tijd een oratorium op deze plek heeft gestaan, dus enkele eeuwen voordat er een kerk werd gebouwd. Dat er echt een verband is tussen het gebouw en de verblijfplaats van Sint Benedictus lijkt me echter vrome nonsens. Die versie van de geschiedenis kunnen we dus beter terzijde schuiven.

Churches of Rome Wiki en de informatiepanelen in de kerk waren belangrijke bronnen voor deze bijdrage.

[1] De naam betekent iets als ‘klein aquarium’ of ‘klein bad’; de betekenis is onduidelijk.