Rome: San Crisogono

Er zijn twee kerken in Trastevere die eigenlijk iedereen moet bezoeken: de Santa Maria in Trastevere en de Santa Cecilia in Trastevere. De San Crisogono, eveneens in Trastevere, komt qua kunst en geschiedenis niet eens in de buurt van deze twee kerken, maar is niettemin zeker interessant. De kerk is gemakkelijk te vinden, want ze ligt aan de drukke Viale di Trastevere, de brede weg die van het station van Trastevere naar de Tiber loopt en Trastevere in tweeën splitst. Het kan soms een beetje lastig zijn om de San Crisogono te bezoeken, want het gaat hier om een actieve parochiekerk. Vaker dan bij welke andere kerk in Rome dan ook ben ik hier binnengelopen terwijl er een mis aan de gang was. Bovendien is de kerk het grootste gedeelte van de middag gesloten; ze gaat pas rond 17:15 weer open. Het is meestal geen probleem om stilletjes rond te lopen als de mis wordt gevierd in een van de kapellen, maar wie de kerk voor zichzelf wil hebben en foto’s wil nemen, kan het beste een bezoek ver voor het begin van de mis plannen.

Geschiedenis

De San Crisogono is in feite een twaalfde-eeuwse herbouw van een oudere kerk die vermoedelijk uit de vierde eeuw dateert. Bijzonder aan de huidige kerk is dat deze iets verder richting het noorden werden gebouwd dan haar voorganger. Anders gezegd: de huidige kerk overlapt de vorige kerk maar gedeeltelijk. De geschiedenis van het gebouw uit de vierde eeuw is wazig. Er is enig schriftelijk bewijs dat dit gebouw vanaf in elk geval 499 als kerk functioneerde, want in de handelingen van een Romeinse synode van dat jaar wordt het als titelkerk vermeld (de Titulus Chrysogoni). Het eerste solide bewijs voor christelijke activiteiten op deze plek is een fresco van een met juwelen bezet kruis uit de zesde eeuw (zie hieronder). De enigszins vage geschiedenis van de kerk lijkt goed te passen bij het feit dat de persoon aan wie zij is gewijd relatief obscuur is. Sint Chrysogonus van Aquileia zou de marteldood gestorven zijn tijdens de vervolgingen van keizer Diocletianus (284-305), maar we weten vrijwel niets over zijn leven.

De eerste kerk werd bij verscheidene gelegenheden verbouwd en heringericht. In de zesde eeuw werden fresco’s toegevoegd en vervolgens nogmaals in de achtste eeuw tijdens het pontificaat van Paus Gregorius III (731-741). Toen in de tiende eeuw Benedictijnen neerstreken in het naburige klooster, gaven ook zij de opdracht om fresco’s voor de kerk te schilderen. Op tenminste één fresco, uit de vroege dertiende eeuw, is hun schutspatroon Sint Benedictus te zien (zie hieronder).

De oude kerk werd in 1123 gedeeltelijk afgebroken. Wat nog overeind stond, werd opgevuld met aarde om zo een nieuwe bouwkavel te creëren. Een kardinaal genaamd Giovanni da Crema (gestorven rond 1135) was voor de afbraak en de daaropvolgende nieuwbouw verantwoordelijk. Zoals hierboven reeds werd opgemerkt, bevindt de nieuwe kerk zich niet precies boven de oude. Het is mogelijk de zogenaamde basilica paleocristiana te bezoeken door in de sacristie, aan het einde van de linker zijbeuk, een trap af te dalen (een entreebewijs kostte 3 euro toen ik voor het laatst in Rome was). De trap leidt naar de apsis van de oude kerk, die eenbeukig was. De rechterzijde van deze beuk bevindt zich onder de linker zijbeuk van de huidige basiliek.

Als u de San Crisogono bezoekt, zal de naam van kardinaal Scipione Borghese (1577-1633) u niet kunnen ontgaan. Zijn naam staat prominent op de gevel van de kerk en eveneens op de triomfboog binnen. De kardinaal liet de kerk in 1620 in Barokstijl restaureren. In 1626 was het werk klaar, hetgeen ook blijkt uit de Romeinse cijfers op de gevel (MDCXXVI). De architect die de verantwoordelijkheid droeg voor de restauratie was Giovanni Battista Soria (1581-1651).

De kerk en het aangrenzende klooster werden in 1847 overgedragen aan een tak van de Orde van de Allerheiligste Drie-eenheid en van de Gevangenen. Leden van deze Orde staan bekend als Trinitariërs en zij beheren het complex nog steeds. De Orde werd gesticht door de Fransman Johannes van Matha (1154-1213) en in 1198 door Paus Innocentius III goedgekeurd. De voornaamste doelstelling van de Orde was het vrijkopen van christenen die gevangen werden gehouden in moslimgebieden. De Trinitariërs vestigden zich eerst in het kleine complex van San Tommaso in Formis op de Caelius. Dat is dan ook de reden dat in de sacristie van de San Crisogono een kopie van het beroemde Cosmatenmozaïek van de San Tommaso staat. De Orde had de Caelius al verlaten toen haar leden het complex van San Crisogono na 1847 in gebruik namen. Overal ziet men hun embleem van een Grieks kruis dat bestaat uit een verticale rode balk over een horizontale blauwe balk: op de gevel van de kerk, boven de zij-ingang en als onderdeel van veel van de schilderijen binnen.

Interieur

De San Crisogono is een grote kerk. Om energie te besparen staan doorgaans de meeste lampen uit. Het kan binnen dan ook vrij donker zijn, vooral in de herfst of de winter. De San Crisogono heeft een erg mooie middeleeuwse Cosmatenvloer, die tijdens de renovatie van Soria in 1620-1626 gedeeltelijk gerestaureerd werd. Het Barokke plafond is eveneens indrukwekkend, net als de grijze en rode zuilen die in het middenschip gebruikt zijn. De zuilen dateren uit de Oudheid en werden waarschijnlijk geroofd uit een belangrijk gebouw.

Het interessantste kunstwerk in de kerk is een laat-dertiende-eeuws mozaïek in de apsis dat doorgaans wordt toegeschreven aan Pietro Cavallini (ca. 1259-1330) of diens atelier. Het gaat hier niet om een traditioneel apsismozaïek – dat zou de schelp en een groot gedeelte van de rest van de apsis bedekken -, maar om een klein rechthoekig paneel in een frame uit de zeventiende eeuw. We weten niet wat de oorspronkelijke plek van het mozaïek was; Giovanni Battista Soria gaf het zijn huidige plek toen hij in de jaren 1620 het kerkinterieur onder handen nam. Soria was eveneens verantwoordelijk voor het fraaie baldakijn boven het altaar.

Het mozaïek toont ons een grote Madonna met Kind. Bij de Madonna staan de letters MP ΘY, een afkorting van de Griekse woorden Μήτηρ Θεοῦ, oftewel Moeder van God. Sint Chrysogonus – het bijschrift zegt eigenlijk S. CHRYSNUS – is links afgebeeld. De heilige rechts heeft het bijschrift S. IACOBUS. Aangezien hij een boek vasthoudt, zou hij Jakobus, zoon van Alfeüs kunnen zijn, die vaak wordt gelijkgesteld aan Jakobus de Mindere.

Basilica paleocristiana

Ik heb de San Crisogono al vaak bezocht, maar was nog niet eerder afgedaald naar de vroegchristelijke kerk eronder. Toen ik in januari 2017 terug was in Rome stond dan ook een bezoek aan de basilica paleocristiana op mijn lijstje. Na de suppoost te hebben betaald voor toegang, liep ik de trap af en begon ik de vochtige, stinkende ruimtes te verkennen. Deze bevinden zich zo’n vijf meter onder de huidige kerk en het naburige klooster.

Hoewel er op de muren restanten van fresco’s uit de zesde tot en met de tiende eeuw te zien zijn, moet ik potentiële bezoekers waarschuwen: de fresco’s zijn in vreselijk slechte staat en gaan alleen maar in kwaliteit achteruit. Het is nogal treurig om te zien hoe er gestaag een stroompje water langs sommige muren naar beneden sijpelt, waardoor de fresco’s ongetwijfeld nog verder beschadigd raken. De schilderingen hebben geen bijschriften en zijn daarom voor niet-deskundigen vrijwel onmogelijk te interpreteren. U hebt dus een betrouwbare bron van informatie nodig om volledig te kunnen begrijpen wat u hier beneden ziet. Ik raad zelf de beschrijvingen van het uitstekende Churches of Rome Wiki aan.

De trap leidt naar de apsis van de oude kerk. Hier zien we een vrijwel vergaan fresco waarop San Crisogono zelf zou zijn afgebeeld, maar hij is echt onherkenbaar. Op de rechter muur van de oude kerk zijn meer fresco’s geschilderd. Een ervan toont ons Sint Benedictus die een leproos geneest. Dit fresco is min of meer intact en kan vrij goed geïnterpreteerd worden. We zien links Benedictus en rechts de leproos. De huid van zijn benen en lichaam is duidelijk aangetast door de ziekte: overal zien we stippen (vergelijk dit fresco met de schilderingen in de Kapel van Sint Sylvester in het complex van Santi Quattro Coronati). Aangezien Benedictus met een aureool is afgebeeld, mogen we redelijkerwijs aannemen dat het fresco na 1220 werd geschilderd, het jaar waarin hij heilig werd verklaard. De stijl van het fresco suggereert eveneens dat we te maken hebben met een werk uit de dertiende eeuw. Dat roept vragen op: wat doet een fresco uit de dertiende eeuw in een kerk die werd afgebroken in de twaalfde eeuw? Werd deze ruimte nog gebruikt, wellicht als crypte? Ik ben bang dat ik het antwoord niet weet. De staat van de andere fresco’s op de rechter muur is veel slechter en het licht hier beneden is ook niet erg goed.

In de buurt van deze fresco’s treft men een grote Romeinse sarcofaag met zeemotieven aan. De overledene – een man – is in een schelp afgebeeld en de andere figuren in de voorstelling zijn tritons en nereïden. De sarcofaag is evident niet-christelijk en moet honderden jaren ouder zijn dan de kerk.

Aan de linkerkant van de oude kerk vinden we een groot stuk muur met fresco’s. De afbeeldingen op deze muur overlappen elkaar en zijn dan ook gemaakt tijdens ten minste twee verschillende restauraties. Het onderste gedeelte met het met juwelen bezette kruis en de vela (gordijnen) dateert van de zesde eeuw. De tondi met de bustes van heiligen en de andere afbeeldingen werden twee eeuwen later aangebracht. Hoewel de gezichten in de tondi nog te onderscheiden zijn, zal het vochtige klimaat hier beneden ongetwijfeld de vormen en kleuren van de fresco’s blijven aantasten. Dat is erg jammer, maar zoals we in Nederland gewoon zijn te zeggen: gelukkig hebben we de foto’s nog.

Bronnen

• Capitool Reisgidsen Rome, 2009, p. 210-211;
• San Crisogono op Churches of Rome Wiki.

Update 11 januari 2022: afbeeldingen zijn aangepast.