Pistoia: San Bartolomeo in Pantano

De prachtige abdijkerk van San Bartolomeo in Pantano werd omstreeks het jaar 760 gesticht, dus nog tijdens de Longobardische periode (568-774). De monniken die hier neerstreken volgden de regel van de Ierse heilige Sint Columbanus (ca. 540-615). Deze was naar het Longobardische Italië afgereisd, had er een beroemde abdij in Bobbio gesticht en was daar ook gestorven. Enkele decennia nadat de Longobarden het onderspit tegen de Franken hadden gedolven, namen Benedictijnen de abdij in Pistoia over. Na hen volgden nog Augustijners en Vallombrosianen. Na 1810 werd de San Bartolomeo een parochiekerk. De toevoeging ‘in Pantano’ – letterlijk: in het moeras – verwijst naar het voorheen drassige terrein waarop de kerk werd gebouwd.

We bezochten de kerk op 24 augustus 2020. Toevalligerwijs is 24 augustus de feestdag van de heilige aan wie de kerk is gewijd, Sint Bartholomeus. Hij was de apostel die levend gevild werd (zie Milaan: De Duomo). Op zijn feestdag staat er in Pistoia een kleine markt voor de kerk, waar allerhande zoetigheid verkocht wordt. De geur van anijs was niet te missen! We hadden de markt al waargenomen vanaf de toren van de Duomo, die een zeer goed uitzicht op de kerk en het naastgelegen klooster biedt. Toen we vervolgens de kerk wilden bezoeken, moesten we helaas wel constateren dat enkele kraampjes dusdanig in de weg stonden dat het moeilijk was een goede foto van de prachtige gevel van het gebouw te nemen. Gelukkig hadden we nog een tweede bezoek aan Pistoia ingepland.

Exterieur

De kerk uit de Longobardische periode werd in 1159 herbouwd in opdracht van de abt Bono. De schitterende architraaf boven de middelste ingang dateert van 1167 en wordt toegeschreven aan de beeldhouwer Gruamonte, die ook elders in Pistoia actief was (hier en hier). Het reliëf toont Christus met de twaalf apostelen. Judas is al niet meer van de partij en vervangen door Matthias, zoals beschreven in Handelingen 1:23-26. De apostelen worden geflankeerd door twee engelen, waarvan een helaas onthoofd is. Onder de mannen staan hun namen, maar merkwaardigerwijs is juist die van de naamgever van de kerk grotendeels verdwenen: er staat alleen nog maar BA. De naam van de apostel Thomas is zelfs helemaal niet meer te zien. Hij staat direct links van Christus en bevoelt de wond in diens zij. De overige apostelen zijn Simon, Mattheus en Filippus links van Christus en Johannes, Petrus (met sleutels), Andreas, Thaddeus en tweemaal Jakobus rechts van hem. De beeldhouwer volgde daarmee de opsomming zoals vermeld in Marcus 3:16-19 en Mattheus 10:2-4.

Boven de apostelen staat een lange tekst in het Latijn die moeilijk te lezen is. Overal zijn namelijk letters weggelaten of er juist tussen gestopt. Het is wel duidelijk dat het woorden van Christus zijn (PAX EGO SVM VOBIS, “Ik ben de vrede voor jullie”) en dat hij de apostelen de opdracht geeft om de wereld te gaan bekeren. In de lunette boven de architraaf staan twee leeuwen. De linker heeft een draak gegrepen, de rechter een zondige man. De gevel van de San Bartolomeo is voor het overige tamelijk eenvoudig, maar heeft wel de bekende decoraties van elkaar afwisselende stukken wit en groen marmer. Vanaf het pleintje voor de kerk ziet de bezoeker nog net de klokkentoren boven de gevel uitsteken. Die klokkentoren is een opmerkelijk bouwwerk. Het onderste gedeelte is tamelijk breed en heeft een eigen dakje met dakpannen. Het gedeelte daarboven, met de klokkenkamer, is veel smaller. Dit bovenste gedeelte heeft bovendien puntbogen in Gotische stijl; de gevel van de kerk kenmerkt zich juist door de Romaanse rondbogen.

Interieur

Het interieur van de San Bartolomeo is tamelijk grauw. Tijdens een verbouwing tussen 1951 en 1961 werd de kerk in haar oorspronkelijke middeleeuwse staat hersteld. Dat betekende niet alleen dat er het nodige aan postmiddeleeuwse toevoegingen werd verwijderd, maar ook dat er diverse muurfresco’s uit de dertiende en veertiende eeuw werden teruggevonden. In de kerk hangt een bord met een handig overzicht van alle fresco’s en modernere schilderijen die bewonderd kunnen worden. Zo vindt u direct links van de centrale ingang en rechts van het hoogaltaar redelijk goed bewaard gebleven fresco’s van Sint Bartholomeus. Op andere fresco’s zien we Sint Catharina van Alexandrië, Sint Antonius van Padova en een tronende Madonna met Kind. Dit laatste fresco is interessant omdat er ook twee heiligen op staan (Jakobus de Meerdere en wellicht nogmaals Sint Catharina). Zij introduceren een knielende man en vrouw bij de Madonna en het Kind.

De apsisschildering van Christus Pantokrator in een Mandorla wordt toegeschreven aan Manfredino di Alberto. Het fresco werd eind dertiende eeuw vervaardigd (ca. 1275-1290). Christus is afgebeeld in een mandorla die wordt omringd door engelen. Op het fresco zijn ook twee heiligen afgebeeld. Links zien we Bartholomeus en rechts Johannes de Doper. Helaas is het fresco aan de onderzijde beschadigd. Het crucifix in de apsis dateert eveneens van de late dertiende eeuw.

Het mooiste voorwerp in de kerk is de preekstoel, die in 1250 werd gemaakt door Guido Bigarelli, ook bekend als Guido da Como. Hij was vrijwel zeker een neef van de Lanfranco da Como die in 1226 het doopbad in het Baptisterium van Pistoia vervaardigde. Guido’s naam en het jaartal van voltooiing staan op de preekstoel vermeld. De opdracht voor het maken van het voorwerp kwam van de abt Simone.

Guido da Como’s preekstoel is van onder tot boven van uitzonderlijke kwaliteit en schoonheid. Het gevaarte steunt op drie zuilen, waarvan de voorste twee van rood marmer zijn. Alle drie de zuilen hebben een kunstig gebeeldhouwd voetstuk. Twee keer zien we een leeuw, een keer een mens. De linker leeuw heeft een basilisk tussen de poten, de rechter een leeuwenwelpje. Volgens de website van de kerk zou de voorovergebogen mens de beeldhouwer zelf kunnen voorstellen. Het bovenste gedeelte van de preekstoel mag gerust tot de hoogtepunten van de Romaanse beeldhouwkunst worden gerekend. De vier reliëfs met voorstellingen waarin de Wederopstanding van Christus centraal staat, zijn exceptioneel. Op de eerste is Christus in het Voorgeborchte van de Hel afgedaald om Adam en andere rechtschapen figuren te redden. Het tweede reliëf gaat over de Emmaüsgangers, twee discipelen die Christus na zijn wederopstanding tegenkomen op de weg naar Emmaüs, maar hem niet herkennen (Lucas 24:13 v.). Rechtsboven vertoont Christus zich aan zijn voornaamste discipelen. Het zijn er elf: Judas is nog niet vervangen door Matthias (zie hierboven). Op het laatste reliëf bevoelt de ongelovige Thomas de wond in de zij van Christus, zoals beschreven in Johannes 20:27.

De preekstoel heeft twee lessenaars. De eerste heeft de vorm van een adelaar, het symbool van Johannes de Evangelist. Daaronder zijn de symbolen van de andere drie evangelisten te zien: een os voor Lucas, een leeuw voor Marcus en een mens voor Mattheus. De drie symbolen rusten op een duivelskop met hoorntjes. De figuren onder de andere lessenaar zijn de apostel Paulus en twee metgezellen. De eerste is Timoteüs, de tweede Titus. Beiden zijn bekend van de brieven van Paulus (of toegeschreven aan Paulus). Titus was een niet-Jood die zich tot het christendom had bekeerd. Hij werd uiteindelijk de beschermheilige van Kreta.

Achter de preekstoel zijn aan de zijmuur twee panelen bevestigd met daarop vier voorstellingen uit het leven van Christus. Zo te zien gaat het – van links naar rechts en van boven naar beneden – om de Geboorte, de Annunciatie, de Presentatie in de Tempel en de Aanbidding der Wijzen. Soms worden deze panelen, waarvan de functie mij overigens niet duidelijk is, eveneens aan Guido da Como toegeschreven, maar onder meer de kerk zelf meent dat ze van een andere beeldhouwer zijn. Mooi zijn ze zeker.

Bronnen: reisgids van Dorling Kindersley over Florence en Toscane, het informatiebord in de kerk, de website van de kerk en het Italiaanse Wikipedia.