Palermo: San Giovanni degli Eremiti

Het terrein rondom de voormalige kerk van San Giovanni degli Eremiti is een van de meest idyllische plekjes in Palermo. Wie hier rondloopt, waant zich in het Midden Oosten. De voormalige kerk en de bijbehorende kloostergang worden omringd door een heerlijke tuin vol citrus- en granaatappelbomen, rozen en jasmijn. Vanwege haar bijzondere Arabisch-Normandische architectuur is de San Giovanni degli Eremiti in 2015 opgenomen op de UNESCO-lijst van werelderfgoed. Het exterieur van de kerk is ook zeer apart, met de vijf rode Arabische koepeltjes. In de kerk is daarentegen niets te zien, op een half vergaan Byzantijns fresco na.

Geschiedenis

Over de vroege geschiedenis van de kerk is weinig met zekerheid bekend. Al in 581 zou hier een Benedictijns klooster hebben gestaan. Dat is pas 34 jaar na het overlijden van de man die de Benedictijnse regel formuleerde, Benedictus van Nursia (ca. 480-547). Vroeg, maar niet onmogelijk. Problematischer is dat Sicilië een door en door Grieks eiland was, waar men niet direct Latijnse Benedictijnen zou verwachten. Bekend is echter dat de latere paus Gregorius de Grote (590-604), zelf een Romein die geen woord Grieks sprak, zes kloosters stichtte op Siciliaanse landgoederen van zijn familie. Dit moet dan een van die kloosters zijn geweest.

Volgens de overlevering zou de latere paus Agatho (678-681) aan het Benedictijnse klooster verbonden zijn geweest. Agatho was evident een Griek – ἀγαθός is het Griekse woord voor ‘goed’ – dus wederom kan men zich afvragen waarom zo iemand verbonden zou zijn aan een klooster van Latijn sprekende Benedictijnen. Wederom geldt: onmogelijk is het niet. In de zesde en zevende eeuw konden de Benedictijnen zich waarschijnlijk veel beter handhaven op Sicilië dan in de eeuw daarna. Als gevolg van onenigheid tussen Rome en Constantinopel over het iconoclasme bracht de Byzantijnse keizer Leo III (717-741) toen namelijk de Siciliaanse bisdommen onder het gezag van de patriarch van de laatstgenoemde stad. De paus in Rome had het nakijken.

In 831 nam een moslimleger dat enkele jaren eerder vanuit Noord-Afrika was overgestoken Palermo in. Palermo werd omgevormd tot een cultureel Arabische stad met vele moskeeën. Het Benedictijnse klooster werd opgeheven en de bijbehorende kerk werd in gebruik genomen als moskee. Het Latijnse (Rooms-Katholieke) christendom zal hiermee grotendeels zijn verdwenen van het eiland: het westen van Sicilië was overwegend islamitisch, terwijl in het oosten grote groepen Griekse (orthodoxe) christenen woonden. Het tij keerde voor de Latijnse christenen met de Normandische verovering van Sicilië tussen 1061 en 1091. De katholieke Normandische graven en – later – koningen voerden een tolerant beleid ten opzichte van andere religies, maar moedigden tegelijkertijd de komst van katholieke immigranten uit Zuid-Italië aan. Zo kwam het dat rond 1132[1] koning Rogier II van Sicilië (1130-1154) op de plek van de moskee een kerk liet bouwen gewijd aan Johannes de Evangelist. Het naastgelegen klooster werd toegewezen aan Benedictijnen van de abdij van Montevergine in Campanië.

De San Giovanni degli Eremiti vertoont qua architectuur grote gelijkenissen met de kerk van San Giovanni dei Lebbrosi elders in Palermo. De laatstgenoemde kerk is echter gewijd aan de andere Johannes, namelijk Johannes de Doper. Het is niet geheel duidelijk wat precies met het achtervoegsel degli Eremiti wordt bedoeld. Letterlijk betekent degli Eremiti ‘van de kluizenaars’. Dit kan slaan op de Benedictijner monniken, die afgezonderd van de buitenwereld leefden (al kan dat niet hebben gegolden voor hun abt; zie hierna). Een andere verklaring knoopt aan bij de aanwezigheid in de omgeving van een heiligdom voor Sint Mercurius, in het Grieks ‘Hermes’ geheten. Tegenwoordig staat er nog steeds een oratorium gewijd aan San Mercurio ten noorden van de kerk. Dit is weliswaar pas in de zestiende eeuw gesticht, maar kan teruggaan op een oudere traditie.

De kerk van San Giovanni en het nieuwe klooster stonden vlak bij het koninklijk paleis van Palermo. Het behoeft dan ook geen verbazing te wekken dat de Benedictijnen een bijzondere band hadden met de koninklijke familie en van Rogier II vele privileges kregen. De abt van het klooster werd qualitate qua de persoonlijke kapelaan en biechtvader van de koning. Verder kreeg hij automatisch de rang van bisschop en moest hij op alle feestdagen de mis opdragen in de koninklijke kapel, de Cappella Palatina. Ten slotte moesten alle leden van de koninklijke familie, met uitzondering van de koningen zelf, op de begraafplaats bij de kerk ter aarde besteld worden.[2] Aan deze laatste voorwaarde werd niet strak de hand gehouden, maar het moge duidelijk zijn dat San Giovanni degli Eremiti en het naastgelegen klooster een zeer voorname status hadden. Lange tijd was het klooster een van de rijkste en machtigste op heel Sicilië.

Vanaf de veertiende eeuw trad helaas het verval in. Normandisch Sicilië was in 1194 ter ziele gegaan en de banden met de koninklijke familie waren doorgesneden. In 1464 deed Paus Paulus II (1464-1471) een poging het klooster nieuw leven in te blazen. Hij liet verse Benedictijner monniken overkomen uit de abdij van San Martino delle Scale bij Monreale, maar een groot succes werd deze actie niet. In de zestiende eeuw werd het klooster opgeheven en de kerk van San Giovanni toegewezen aan een seculiere clerus. De kerk en de kloostergang ernaast danken hun huidige uiterlijk aan een restauratie in 1882 door Giuseppe Patricolo (1834-1905). De architect pakte de restauratie zeer grondig aan en sloopte vrijwel alles waarvan hij aannam dat het niet bij het oorspronkelijke complex uit de twaalfde eeuw behoorde. Het resultaat is een vrijstaand gebouw, dat alleen aan de zuidzijde nauw aansluit bij een ander gebouw, te weten de kerk van San Giorgio in Kemonia (tegenwoordig officieel San Giuseppe Cafasso).

Bezienswaardigheden

Het complex van San Giovanni bezoekt u niet vanwege de kunst, maar vanwege de Arabisch-Normandische architectuur en de prachtige tuin. Van de kloostergang is de dubbele zuilengang bewaard gebleven, al is deze niet meer overdekt. In het midden staat nog een Arabische waterput of cisterne. Vanuit de kloostergang heeft men ook een mooi uitzicht op de rode koepeltjes van de kerk (de barokke klokkentoren is die van de San Giorgio in Kemonia), maar wie alle koepeltjes wil zien kan de kerk het beste bewonderen vanaf de Largo Michele Gerbasi (zie de tweede foto in deze bijdrage). De opvallende rechthoekige zaal die aan de rechter apsis vastzit, is – zo wordt doorgaans aangenomen – een overblijfsel van de voormalige moskee.

De kerk van San Giovanni degli Eremiti is een klein gebouw. Ze heeft de vorm van een Latijns kruis, maar is niet door zuilen verdeeld in een middenschip met zijbeuken. Het schip bestaat uit twee traveeën, ieder bedekt met een grote rode koepel met vierkante basis. De centrale apsis heeft een kleinere koepel, net als de rechter apsis. Op de linker apsis is de klokkentoren van de kerk gebouwd, met bovenop de vijfde en laatste koepel. Het interieur van de kerk is extreem kaal, waarbij de enige kleur afkomstig is van de informatieborden die er staan. Wie een decoratie wil zien, moet via de rechter apsis de genoemde rechthoekige zaal inlopen. Op een van de muren is een Byzantijns fresco geschilderd. Van de Madonna met het Kind in het midden is het bovenste gedeelte verloren gegaan, terwijl van de heilige links alleen het hoofd en een stuk van het bovenlichaam bewaard zijn gebleven. Van de jonge heilige aan de rechterzijde is dan nog het meeste over, maar wie hij is, is niet meer vast te stellen.

Bronnen

• Capitool reisgids Sicilië (2019), p. 68-69;
• Chiesa di San Giovanni degli Eremiti – Wikipedia;
• John Julius Norwich, The Kingdom in the Sun, p. 88-90;
• John Julius Norwich, De Pausen, hoofdstukken IV en V.

Noten

[1] Dit jaartal wordt het vaakst genoemd in de bronnen en ook op de borden bij het complex zelf. John Julius Norwich, The Kingdom in the Sun, p. 89 houdt het op 1142.

[2] John Julius Norwich, The Kingdom in the Sun, p. 89.