Ravenna: Santa Maria in Porto

De Santa Maria in Porto.

De Santa Maria in Porto in Ravenna is bij ons in de familie een beetje de ‘running joke’. Mijn wederhelft verwarde de kerk ooit met de veel beroemdere San Vitale en schreef zelfs “San Vitale” achter op een foto van de Santa Maria. Toen we deze laatstgenoemde kerk in juni 2016 bezochten, hebben we smakelijk om dit malle voorval gelachen. Toch ben ik nooit toegekomen aan het schrijven van een bijdrage over de Santa Maria in Porto. De reden is waarschijnlijk dat er ook niet zoveel te vertellen is. De kerk is immens, maar op cultureel gebied weinig indrukwekkend. Het enige hoogtepunt is de zogenaamde Griekse Madonna (zie hieronder).

Het was deze Griekse Madonna, of beter gezegd: een kopie ervan, die de aanzet gaf tot het schrijven van dit stukje. In de zomer van 2018 bezocht ik het stadje Gubbio in Umbrië. Ik beklom er de Monte Ingino om de kerk van Sant’Ubaldo te bezichtigen. Binnen in de kerk is een replica van de genoemde Madonna te zien, met een tekst erbij die stelde dat Sint Ubaldus van Gubbio (ca. 1084-1160) in 1119 in Ravenna tot de originele Madonna bad. Ongetwijfeld zal ik ooit nog eens een bijdrage over de Sant’Ubaldo schrijven (update december 2019: gedaan!). Nu zal ik me echter richten op een bespreking van de Santa Maria in Porto en de Griekse Madonna. Zoals nog zal blijken, zijn de twee nauw met elkaar verbonden.

Het complex.

Geschiedenis

Interieur van de kerk.

Ons verhaal begint op 8 april van het jaar 1100, de dag dat een marmeren reliëf van de Madonna op miraculeuze wijze van Constantinopel in Ravenna terechtkwam. In die tijd lag Ravenna veel dichter bij de zee dan tegenwoordig het geval is (zie Ravenna: Mausoleum van Theoderik). Monniken vonden de beeltenis van de Madonna op het strand en namen deze mee naar hun kerk van Santa Maria in Porto Fuori. Zoals de naam van de kerk al aangeeft, stond deze buiten – ‘fuori’ – de stadsmuren en dicht bij de haven, de ‘porto’. De kerk bestaat nog steeds, maar ze moest wel helemaal opnieuw opgebouwd worden nadat ze volledig verwoest was door een Geallieerd bombardement in 1944. De Griekse Madonna – zoals het voorwerp tegenwoordig wordt genoemd – werd er tot 1503 bewaard.

In de vijftiende eeuw wilden de kanunniken van de Santa Maria in Porto Fuori een klooster naast hun kerk bouwen. Ravenna was in 1440 Venetiaans gebied geworden en de Venetianen gaven de kanunniken de opdracht het klooster binnen de stadsmuren te bouwen. Het bouwproject zou veel tijd in beslag nemen. In 1496 werd een blok huizen bij de Porta Nuova afgebroken en de bouw van het klooster begon in hetzelfde jaar. In 1503 vertrokken de kanunniken naar hun nieuwe onderkomen en namen de Griekse Madonna met zich mee. Het klooster werd in 1509 voltooid, maar de kanunniken waren nu wel gescheiden van hun kerk, die drie kilometer oostelijker stond. Er werden daarom plannen gesmeed voor een nieuwe kerk naast het klooster. Deze werden al in 1511 gepresenteerd, maar de bouw van de kerk begon pas in 1553. De nieuwe kerk werd verwarrend genoeg eveneens de Santa Maria in Porto genoemd, alleen dan zonder het woordje ‘Fuori’. Rond 1570 was de bouw ver genoeg gevorderd om de Griekse Madonna van het klooster naar een kapel in de Santa Maria in Porto over te brengen. Daar is het reliëf nog steeds te vinden.

Pala Portuense – Ercole de’ Roberti.

De nieuwe Santa Maria in Porto werd in 1606 gewijd. Onder de architect Camillo Morigia (1743-1795) – bekend vanwege zijn werk aan de Tombe van Dante – werd in 1784 de gevel van de kerk voltooid. Een van de beelden van de gevel stelt de eerdergenoemde Sint Ubaldus van Gubbio voor. De Santa Maria in Porto is de Tweede Wereldoorlog redelijk goed doorgekomen. Wel liep het gebouw schade op toen er in 1944 een bom op het koor viel, maar gelukkig explodeerde deze niet. Andere kerken hadden minder geluk. Van de San Giovanni Evangelista, die slechts 400 meter noordelijker staat, was bijvoorbeeld weinig meer over na een Geallieerd bombardement. In 1960 werd aan de kerk de status van een basilica minor toegekend.

Kunst

De Santa Maria in Porto bezit niet veel kunst die de moeite van het bespreken waard is. Sterker nog, een van de interessantste kunstwerken van de middeleeuwse kerk van Santa Maria in Porto Fuori werd kennelijk nooit meegenomen naar de nieuwe kerk. Ik doel op de zogenaamde Pala Portuense, een altaarstuk geschilderd door de Ferrarese meester Ercole de’ Roberti (ca. 1451-1496). We hebben eerder al werk van hem gezien in het Palazzo Schifanoia in Ferrara. Het schilderij werd tussen 1479 en 1481 gemaakt en toont een Madonna met Kind, geflankeerd door Elisabet (moeder van Johannes de Doper) en Anna (moeder van de Maagd). Onder hen zijn Sint Augustinus (354-430), bisschop van Hippo Regius, en de Zalige Pietro degli Onesti (ca. 1050-1119) afgebeeld. Laatstgenoemde zou na het vinden van de Griekse Madonna de middeleeuwse kerk van Santa Maria in Porto Fuori hebben gebouwd, of wellicht eerder uitgebreid. Het altaarstuk was oorspronkelijk voor deze kerk bestemd. In de zestiende eeuw werd het naar de kerk van San Francesco verplaatst en tijdens de Napoleontische tijd werd het gestolen door de Fransen. Thans kunnen we het schilderij bewonderen in de Pinacoteca di Brera in Milaan.

De Madonna Greca.

Dan nu iets over de reeds veelvuldig genoemde Madonna Greca of Griekse Madonna zelf. Het reliëf is gemaakt van marmer van het eiland Paros in de Egeïsche Zee. Kennelijk zijn er mensen die graag geloven dat het beeldhouwwerk werd vervaardigd in de vijfde eeuw, zelfs nog voordat het Concilie van Efeze in 431 Maria als Moeder Gods of – in het Grieks – de theotokos aanduidde. Voor deze claim bestaat geen enkel bewijs, en het is veel waarschijnlijk dat het reliëf van de elfde of twaalfde eeuw dateert. De website van Ravenna Turismo noemt de miraculeuze tocht van Ravenna naar Constantinopel een “legende” en stelt dat het werk waarschijnlijk in Venetië is gemaakt. Een veel profanere verklaring voor de aanwezigheid van het reliëf in Ravenna is dat het uit het Griekse Oosten werd meegenomen naar Italië na de Eerste Kruistocht, die in 1099 eindigde. De Madonna is tegenwoordig de beschermheilige van Ravenna, dus het religieuze belang van het voorwerp mag beslist niet onderschat worden.

Meer informatie

• Ravenna Turismo website;
• Italiaanse Wikipedia.

Update 14 augustus 2022: nieuwe afbeelding van de Madonna Greca toegevoegd.