Ravenna: Mausoleum van Theoderik

Mausoleum van Theoderik.

Toen de Ostrogotische koning Theoderik[1] in 526 in Ravenna stierf, was Italië al meer dan 30 jaar onderdeel van zijn koninkrijk. Theoderik was allesbehalve de stereotiepe barbaarse heerser geweest. Hij was rechtvaardig, ontwikkeld, goed opgeleid en doorgaans tolerant. Bovendien had hij uitstekend strategisch inzicht en kende het grootste deel van Italië economische voorspoed tijdens zijn regering, veel meer dan in de vorige eeuw onder Romeinse keizers het geval was geweest. Theoderik koos Ravenna als zijn hoofdstad en liet er veel nieuwe gebouwen neerzetten. Sommige daarvan werden pas onder zijn opvolgers voltooid. Eén nog bestaand monument is heel nauw met de Ostrogotische koning zelf verbonden: zijn mausoleum in een park – het Parco di Teodorico – in het noordoostelijke gedeelte van de stad.

Koning Theoderik

Theoderik werd rond het jaar 454 geboren in de streek die toen Pannonië heette. Als kleine jongen werd hij als gijzelaar naar het hof van het Oost-Romeinse Rijk in Constantinopel gestuurd. Het doel was te verzekeren dat de Ostrogoten – die een verdrag met de keizer hadden gesloten – zich aan hun verdragsverplichtingen hielden en geen aanvallen zouden uitvoeren op Oost-Romeins grondgebied. Waarschijnlijk kreeg Theoderik in Constantinopel zijn scholing. In 470 of 471 mocht hij terugkeren naar zijn volk, en enkele jaren later volgde hij zijn vader Theodemir op als koning van de Ostrogoten, misschien nadat ze eerst een tijdje samen hadden geregeerd. Theoderik zou vermoedelijk de geschiedenis zijn ingegaan als weer zo’n tamelijk onbeduidende koning van een ietwat onbeduidende stam als niet een zekere Odoaker in 476 had besloten de laatste West-Romeinse keizer[2], het jongetje Romulus Augustulus, af te zetten.

Odoaker behoorde tot de stam van de Skiren en diende in het Romeinse leger als aanvoerder van de foederati, de troepen van de Germaanse bondgenoten. Nadat hij Romulus Augustulus had afgezet en weggestuurd naar het platteland van Campanië, riep hij zich tot Koning van Italië uit en stuurde de keizerlijke regalia terug naar Constantinopel. Hoewel Odoaker formeel in naam van de Oost-Romeinse keizer Zeno (474-491) regeerde, was het duidelijk dat hij de facto een autonome koning was en in Italië kon doen en laten wat hij wilde. Zeno lijkt de status quo aanvankelijk te hebben geaccepteerd, maar verloor uiteindelijk zijn geduld met de Skiriër, die misschien ook een opstand tegen de keizer in Constantinopel had gesteund. Zeno besloot slim gebruik te maken van Theoderik en zijn Ostrogoten. Deze waren nog altijd bezig met het uitbouwen van een eigen koninkrijk op de Balkan. Aangezien dit hele proces zich dicht bij Zeno’s grenzen afspeelde en de Ostrogoten nog steeds als bedreiging gezien werden, deed Zeno Theoderik het aanbod om met zijn leger Italië binnen te vallen, Odoaker af te zetten en het gebied in zijn plaats en in Zeno’s naam te besturen.

Het mausoleum, gezien van voren.

Theoderik begon zijn veldtocht in 489. Tussen de 20.000 en 100.000 Ostrogoten drongen het Italiaanse schiereiland binnen. De veldtocht was een groot succes. Odoaker werd verslagen en uiteindelijk in een hoek gedreven bij Ravenna. In 493 deed Theoderik zijn rivaal een ogenschijnlijk uitstekend aanbod: de twee koningen zouden Italië gezamenlijk besturen. Odoaker stemde toe, maar werd later op verraderlijke wijze vermoord tijdens een banket in het paleis, dat nota bene georganiseerd was om het vredesverdrag te vieren. Volgens de overlevering trok Theoderik zijn zwaard en kliefde met één geweldige slag zijn tegenstander in tweeën.

Hoewel het bewind van Theoderik in Italië gewelddadig begon, bleek hij uiteindelijk een mild en welwillend heerser te zijn. De Ostrogoten vormden zo’n vijf tot tien procent van de gehele Italiaanse bevolking, dus ze waren altijd in de minderheid. Bovendien waren de meeste van hen Arianen, christenen die niet in de consubstantialiteit van God de Vader en Zijn Zoon Jezus geloofden (deze waren volgens hen niet “van dezelfde substantie”, zoals de orthodoxen geloofden). De Ariaanse doctrine over de aard van Christus was reeds op het Concilie van Nicaea in 325 als ketterij veroordeeld, maar ze bleef populair onder de ‘barbaarse’ volkeren buiten het Rijk. Deze dienden later weer op grote schaal als foederati in de Romeinse leger en namen daarbij hun eigen religieuze overtuigingen mee. Met Theoderik – en met Odoaker vóór hem – had Italië nu zelfs een Ariaanse koning op de troon.

Theoderik bleek echter tolerant te zijn met betrekking tot religie. Hij stond zijn orthodoxe onderdanen toe hun godsdienst vrij te belijden en toonde zich zelfs tolerant jegens de kleine joodse gemeenschap in zijn koninkrijk. De koning stond verder bekend als beschermheer van geleerden en kunstenaars. Niettemin had ook Theoderik enkele gebreken. Tegen het einde van zijn leven lijkt hij paranoïde te zijn geworden. De koning was toen verantwoordelijk voor de terechtstelling van de geschiedschrijver Symmachus en diens schoonzoon, de filosoof Boethius, die beiden werden gedood op beschuldiging van hoogverraad. Theoderik zette daarnaast Paus Johannes I (523-526) gevangen, nadat diens missie naar het hof in Constantinopel, met als doel de vervolging van Ariaanse christenen in het Oost-Romeinse Rijk te stoppen, op een mislukking was uitgelopen (zie Rome: Santi Cosma e Damiano).

Het Mausoleum

Badkuip van porfier.

Theoderik stierf op 30 augustus 526 en werd te ruste gelegd in het schitterende mausoleum, dat in die dagen zeer dicht bij de kust moet hebben gestaan. Tegenwoordig bevindt de Adriatische Zee zich, als gevolg van bijna vijftien eeuwen van sedimentatie, zo’n acht kilometer verder naar het oosten. Het mausoleum is om veel redenen bijzonder. Allereerst is het decagonaal van vorm, wat wil zeggen dat het tien kanten heeft. Anders dan veel gebouwen in Ravenna uit dezelfde tijd is het niet gemaakt van baksteen, maar van blokken kalksteen die werden geïmporteerd uit Istrië. De architecten van het bouwwerk zijn onbekend, maar mogelijk waren ze afkomstig uit het Oost-Romeinse Rijk, misschien uit Syrië of Klein-Azië. Het mausoleum had aanvankelijk een omheining, maar deze is al lang geleden verwijderd.

Het gebouw heeft twee lagen. We kunnen niet met zekerheid vaststellen of Theoderik op de begane grond of op de eerste verdieping werd bijgezet. Mogelijkerwijs werd vanwege het risico op overstromingen de eerste verdieping gebruikt als grafkamer. De begane grond zou dan als herdenkingskapel kunnen zijn ingericht. Daartegen wordt dan aangevoerd dat de situatie ook heel goed andersom kan zijn geweest, wat kennelijk het geval is bij andere mausolea in Europa (zie Mauskopf Deliyannis 2010, p. 133). Een belangrijk punt van aandacht is echter het feit dat er oorspronkelijk geen trap was om de eerste verdieping te kunnen bereiken. Die is er nu wel, maar de trap is evident een moderne toevoeging. Zonder trap zou het nogal moeilijk zijn geweest om een eventuele kapel op de eerste verdieping binnen te komen, dus de optie van een kapel op die verdieping is enigszins onwaarschijnlijk. Kapellen dienen toegankelijk te zijn, terwijl een behoorlijk ontoegankelijke grafkamer perfect logisch is. In elk geval treffen we tegenwoordig een grote porfieren badkuip op de eerste verdieping aan, die in het verleden als sarcofaag werd gebruikt, al valt onmogelijk te bewijzen dat de dode die erin lag Theoderik was. We weten wel zeker dat het lichaam van Theoderik reeds lang, lang geleden is weggehaald uit het mausoleum. Misschien gebeurde dit in 561, enkele jaren nadat de Oost-Romeinse keizer Justinianus Italië had heroverd en veel Ariaanse kerken en bidkapellen weden herwijd door de orthodoxe bisschoppen van Ravenna.

‘Zangenfries’.

Hoewel het gebouw erg elegant is, valt het gebrek aan decoraties direct op. Het indrukwekkendste onderdeel van het hele mausoleum is ontegenzeglijk het dak. Dit is gemaakt van één enkel stuk steen met een diameter van 10,76 meter, een hoogte van 3,09 meter en een geschat gewicht van tussen de 230 en 300 ton. Onderdeel van het dak zijn twaalf bogen of ‘sporen’ waarvan de precieze functie niet duidelijk is (puur decoratief of toch functioneel?). Op deze bogen staan de namen van de apostelen en evangelisten. Onder de grote steen bevindt zich een sierfries, in de literatuur wel een Zangenfries genoemd (omdat de versieringen de vorm van een tang – Zange in het Duits – hebben). Vaak wordt opgemerkt dat dit fries duidelijk niet-Romeins is.

De laatste rustplaats van een paus?

Er bestaat een verhaal, dat bijvoorbeeld wordt genoemd door John Julius Norwich in zijn geschiedenis van het pausschap, dat Paus Victor II in 1057 in het mausoleum werd begraven. Deze paus was geboren als Gebhard von Calw en was toen hij nog maar in de twintig was benoemd als bisschop van Eichstätt in Beieren. Toen Paus Leo IX in 1054 stierf, benoemde de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Hendrik III, Gebhard – die nu midden dertig was – tot zijn opvolger. Het duurde echter nog tot maart 1055 voordat Gebhard zijn benoeming had aanvaard en in Rome was aangekomen voor zijn installatie als paus. Paus Victor II bleek zeer competent te zijn, maar zijn pontificaat duurde maar kort en na slechts twee jaar op de troon van Petrus stierf hij in Arezzo, waar hij een synode had bijgewoond. Kennelijk was het zijn laatste wens om begraven te worden in Eichstätt, maar de begrafenisstoet werd nabij Ravenna onderschept en het lichaam van de paus geroofd. Norwich legt de schuld bij bandieten, maar het lijkt veel waarschijnlijker dat de daders burgers van Ravenna waren, want de paus werd vervolgens begraven in het Mausoleum van Theoderik. Dat klinkt niet echt als een daad van struikrovers, die zich toch zeker op een minder respectvolle manier van het lichaam zouden hebben ontdaan.

Eerste verdieping van het mausoleum.

Het is een vreemd verhaal, en ik weet niet of we het moeten geloven. In elk geval wordt het niet eens genoemd op de website van Ravenna Turismo en in het mausoleum staat ook geen graftombe (meer) die duidelijk wordt aangeduid als de tombe van Paus Victor. Ook het lichaam van deze paus is afwezig, als het er ooit al gelegen heeft. Enkele jaren terug kocht ik bij de Catacomben van Sint Calixtus in Rome een boekje over de pausen. Volgens dit boekje werd Paus Victor II begraven in de Santa Maria in Cosmedin in de Eeuwige Stad. Ook dat slaat nergens op, want Rome ligt ver ten zuiden van Arezzo – waar de paus was gestorven – terwijl Eichstätt in Beieren juist in het noorden ligt. Met andere woorden: Rome bevindt zich niet op de weg van Arezzo naar Eichstätt. Ravenna ligt wel op die weg, althans kan op die weg liggen, afhankelijk van welke route men neemt. Maar of Paus Victor nu echt ooit in het Mausoleum van Theoderik heeft gelegen of niet, het is duidelijk dat hij er nu niet meer is.

Bronnen

  • All the Popes. From St. Peter to Francis, p. 35;
  • Deborah Mauskopf Deliyannis, Ravenna in Late Antiquity, p. 108-114 en 124-136;
  • John Julius Norwich, The Popes: A History, hoofdstuk IX;
  • Ravenna Turismo.

Noot

[1] In het Nederlands meestal Theodorik genoemd, maar dat is minder juist.

[2] Overigens kan men betogen dat Julius Nepos, vermoord in 480, de jure de laatste keizer van het Westelijke Rijk was.

8 Comments:

  1. Pingback:Ravenna: Sant’Apollinare Nuovo – – Corvinus –

  2. Pingback:Rome: San Giovanni a Porta Latina – – Corvinus –

  3. Pingback:Rome: San Bartolomeo all’Isola – – Corvinus –

  4. Pingback:Ravenna: Santa Maria in Porto – – Corvinus –

  5. Pingback:Rome: Sant’Agata dei Goti – – Corvinus –

  6. Pingback:Verona: Overblijfselen van een Romeinse stad – – Corvinus –

  7. Pingback:Verona: San Zeno – – Corvinus –

  8. Pingback:Palermo: Palazzo dei Normanni – – Corvinus –

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.