Rome: Sant’Agata dei Goti

Een van de meest verwarrende feiten betreffende de kleine kerk van Sant’Agata dei Goti is dat ze niet aan de Via di Sant’Agata de Goti staat. Deze straat bevindt zich ten zuiden van de kerk. De hoofdingang van de Sant’Agata is aan de Via Mazzarino en dan is er nog een zijingang aan de Via Panisperna. Toen ik de kerk in juli 2018 probeerde te bezoeken, waren beide ingangen aanvankelijk gesloten, maar ongeveer een half uur later trof ik ze allebei toch open aan. De zijingang komt direct op de rechter zijbeuk van de kerk uit, maar de hoofdingang geeft toegang tot een charmante kloostergang van waaruit men het middenschip van de kerk kan binnengaan. Waarschijnlijk verving de kloostergang het atrium dat de Sant’Agata in de Oudheid had.[1] Het staat buiten kijf dat we met een zeer oude kerk van doen hebben, maar het is nog altijd niet duidelijk hoe oud ze precies is.

Vroege geschiedenis

De Atlas of Ancient Rome stelt eenvoudigweg dat de Goot Ricimer de kerk liet bouwen tussen 459 en 470.[2] Deze bewering is in twee opzichten problematisch. Allereerst was Ricimer (ca. 405-472) geen volbloed Goot. Hij was de zoon van de Suebische koning van Galicië in Spanje, al was zijn moeder inderdaad de dochter van de koning van de Visigoten. Ricimer diende in het leger van het West-Romeinse Rijk en schopte het uiteindelijk tot opperbevelhebber. Het tweede probleem is dat het enige bewijs voor de bewering een tekst is die onderdeel was van het inmiddels niet meer bestaande apsismozaïek. De tekst noemde Ricimers titels en stelde dat hij iets moois deed voor het gebouw. Het gebruikte Latijnse woord is adornavit, van het werkwoord adornare, wat ‘versieren’ of ‘verfraaien’ betekent. Afgaande op deze tekst is het dus waarschijnlijker dat Ricimer een bestaande kerk liet decoreren dan dat hij een nieuwe liet bouwen. Daarmee hebben we een aanwijzing dat de kerk – of in elk geval het kerkgebouw – decennia ouder is dan de Atlas of Ancient Rome beweert.[3]

Het staat vast dat de kerk van Sant’Agata oorspronkelijk een Ariaanse kerk was. Of dit ook het geloof van Ricimer was, is niet duidelijk, maar het was zeker het geloof van de Ostrogoten – de ‘Goti’ van de naam van de kerk – die in 489 Italië binnenvielen en er tot 554 over heersten (zie deze bijdrage). De afmetingen van het gebouw zijn enigszins ongebruikelijk: het gebouw is bijna vierkant. In dit opzicht lijkt het op de voormalige Ariaanse kathedraal in Ravenna, de Ostrogotische hoofdstad (zie deze bijdrage). In 592 werd de kerk onder Paus Gregorius de Grote (590-604) herwijd tot het orthodoxe geloof. Pas bij die gelegenheid werd de kerk gewijd aan Sint Agatha van Sicilië, een maagd die in de derde eeuw de marteldood stierf en van wie naar verluidt de borsten werden afgezet met een tang.

Latere geschiedenis en bezienswaardigheden

De gevel van het complex aan de Via Mazzarino werd in 1729 toegevoegd. Deze is het werk van Francesco Ferrari, een tamelijk obscure architect die ook aan de kerk van San Gregorio Magno werkte. Op de gevel zien we een tondo met een afbeelding van de heilige die een palmtak vasthoudt (een symbool van het martelaarschap) en een bord met daarop haar twee afgezette borsten. Als de hekken hier openstaan, kunt u binnentreden en allereerst de lieflijke kloostergang en de put uit ongeveer 1530 bewonderen.

Als we de kerk zelf binnengaan, realiseren we ons direct dat de meeste elementen uit de Late Oudheid en de Middeleeuwen zijn verdwenen. Dit is nu een Barokke kerk. De oorspronkelijke apsis stortte in 1589 in, waardoor het apsismozaïek uit de vijfde eeuw verloren ging. Gelukkig had de Dominicaner broeder en geleerde Alfonso Chacón uit Spanje (1530-1599) een aquarel van het mozaïek gemaakt. Dat werd op zijn beurt weer gebruikt om een prent te maken die in 1690 werd gedrukt. Daardoor weten we dat het mozaïek Christus gezeten op een wereldbol toonde, geflankeerd door de twaalf apostelen. De afbeelding van Christus op een wereldbol is niet ongebruikelijk; die hebben we eerder gezien, zowel in Rome (hier, hier en hier) als in Ravenna (in de beroemde kerk van San Vitale). Een afbeelding van de prent is hier te bekijken. Dankzij het aquarel van Chacón beschikken we ook nog steeds over de tekst van het mozaïek. Deze verwees naar Flavius Ricimer als een ‘beroemd man’ (vir illustris), die als opperbevelhebber van het leger diende (magister utriusque militiae; i.e. bevelhebber over de infanterie en de cavalerie), en patriciër (patricius) en voormalig consul ordinarius was (dat laatste was hij in 459, dus het mozaïek moet daarna gemaakt zijn).

Het baldakijn boven het altaar dateert van de twaalfde eeuw, maar het moest in 1933 opnieuw in elkaar worden gezet en verschillende elementen zijn niet origineel. Het centrale gedeelte van de vloer behoort tot de mooiste delen van de kerk. Het bestaat uit stukken van de originele vijftiende-eeuwse Cosmatenvloer. In de jaren 1930 werd de kerkvloer opnieuw gelegd. Het interessante vergulde cassetteplafond werd in 1633 geïnstalleerd.

In het middenschip vinden we een reeks fresco’s over het martelaarschap van Sint Agatha. Deze werden in 1633 door Perugino geschilderd. Hij was overigens niet de beroemde Umbrische schilder Pietro Perugino (ca. 1446-1523; echte naam: Pietro Vannucci), maar een veel minder bekende schilder uit de zeventiende eeuw genaamd Paolo Perugino (1612-1685; echte naam: Paolo Gismondi). Deze Perugino was waarschijnlijk ook verantwoordelijk voor het nieuwe apsisfresco dat de Glorie van Sint Agatha voorstelt.[4]

Noten

[1] Zie voor een reconstructie Andrea Carandini (ed.), The Atlas of Ancient Rome, part 2, Tab. 198a.

[2] Andrea Carandini (ed.), The Atlas of Ancient Rome, part 1, p. 467.

[3] Zie Churches of Rome Wiki voor een discussie over de oorsprong van de kerk.

[4] Volgens Churches of Rome Wiki, zou het fresco ook van Giovanni Domenico Cerrini (1609-1681) kunnen zijn.