Orvieto: San Domenico

De San Domenico.

De kerk van San Domenico staat in het rustige noordelijke gedeelte van het centrum van Orvieto. Van het oorspronkelijke gebouw uit de dertiende eeuw is niet veel meer over. In de zeventiende en in de twintigste eeuw werden stukken ervan afgebroken en werd de kerk kleiner gemaakt, als betrof het een stuk salami waar steeds wat plakken vanaf werden gesneden. Dit proces van afbraak valt te betreuren, maar toch is een bezoek aan de kerk nog steeds de moeite waard. De San Domenico heeft enkele interessante fresco’s en een prachtig grafmonument vervaardigd door de Florentijnse beeldhouwer en architect Arnolfo di Cambio (ca. 1240-1300/10).

Dominicus de Guzmán, de Spaanse stichter van de orde van de Dominicanen, kwam in 1221 te overlijden. In 1234 werd hij door Paus Gregorius IX (1227-1241) heilig verklaard. Twee jaar daarvoor hadden zijn volgelingen in Orvieto een ouder kerkgebouw toegewezen gekregen dat was gewijd aan Onze-Lieve-Vrouwe van de Vrede (Santa Maria della Pace). In 1235 werd deze kerk gesloopt en op dezelfde plek verrees een nieuwe kerk gewijd aan Sint Dominicus. In 1264 werd het gebouw gewijd door Paus Urbanus IV (1261-1264). Deze paus verbleef tijdens zijn relatief korte pontificaat voornamelijk in Orvieto en Viterbo, want in Rome was hij niet welkom. De wijding van de San Domenico moet een van zijn laatste daden zijn geweest, want nog hetzelfde jaar overleed hij in Deruta, ten zuiden van Perugia. In de tweede helft van de dertiende eeuw verbleven wel meer pausen in Orvieto. Dit kwam de stad en daarmee ook haar kerken zeer ten goede. De San Domenico was geen uitzondering op deze regel: in het naastgelegen klooster gaf de beroemde Dominicaanse theoloog Thomas van Aquino (1225-1274) enkele jaren les. Ook zijn leermeester Albertus Magnus (1200-1280) zou hier enige tijd hebben verbleven.

Interieur van de kerk.

Met het vertrek van de pausen nam het belang van Orvieto weer af. Eind veertiende eeuw stond de San Domenico zelfs enige tijd leeg. In 1680 kreeg de kerk een make-over in de stijl van de Barok. Deze verbouwing had niet alleen gevolgen voor het interieur, maar ook voor het gebouw an sich. De helft van het schip werd namelijk afgebroken en van de zijbeuken werden kapellen gemaakt. De rest van het schip ging in de jaren dertig van de twintigste eeuw tegen de vlakte ten behoeve van de bouw van de Caserma Monte Grappa, de kazerne die naast de kerk staat. Goed beschouwd zijn van de San Domenico dus alleen het dwarsschip en het koor overgebleven. Men kan met recht spreken van een geamputeerde kerk. De ingang is nu in de rechterzijde van het dwarsschip, via een deur in een mooi portaal met daarboven een fresco. Portaal en fresco dateren van de vijftiende eeuw, maar komen oorspronkelijk uit een andere kerk. Opvallend aan de huidige ‘gevel’ van de kerk zijn vooral de banden van afwisselend witte travertijn en blauwgrijze basaltsteen. Die kleuren erg goed bij de zandkleurige andere stenen.

Graftombe van kardinaal Guillaume de Bray.

Het hoogtepunt van de San Domenico zien we gelijk links na binnenkomst. Het betreft de graftombe van kardinaal Guillaume de Bray, die op 29 april 1282 in Orvieto was gestorven. De Fransman had zijn verheffing tot kardinaal te danken aan de eerdergenoemde Paus Urbanus IV, die hem als titelkerk de San Marco in Rome toewees. Toen hij stierf, diende kardinaal De Bray onder Paus Martinus IV (1281-1284), die eveneens een sterke band met Orvieto had en er zelfs gekroond werd. De kardinaal kreeg kort na zijn dood een schitterend grafmonument van de hand van Arnolfo di Cambio. Oorspronkelijk moeten er nog drie graftombes van kardinalen in de San Domenico hebben gestaan, maar die zijn allemaal bij de verbouwing van 1680 verloren gegaan. Het grafmonument van kardinaal De Bray is in de twintigste eeuw opnieuw in elkaar gezet en of alle onderdelen goed staan is dus niet helemaal zeker. Hier en daar zijn er ook wat elementen verdwenen, bijvoorbeeld een deel van de prachtige Cosmatenversieringen en de overkapping van het monument.

Gelukkig is er genoeg bewaard gebleven. In het midden rust de beeltenis van de kardinaal op een bed. Twee mannen doen de gordijntjes open. Achter De Bray is het Cosmatenwerk nog geheel intact, en onder hem kunnen we zijn Franse nationaliteit nog aflezen aan de twee schilden met de bekende fleur-de-lis. Op het niveau boven de beeltenis van de kardinaal zien we een lange tekst in het Latijn die afsluit met de woorden HIC OPUS FECIT ARNOLFUS, zodat er geen discussie hoeft te zijn over de identiteit van de maker van het grafmonument. Boven de tekst zit een Madonna met het Kind op een prachtige troon. Het beeld van de Madonna is in feite een bewerkt Romeins beeld uit de tweede eeuw van onze jaartelling. Aan weerszijden van de tekst zien we nog drie andere beelden. Links wordt een knielende kardinaal De Bray door de heilige Marcus bij de Madonna geïntroduceerd. Marcus is uiteraard opgenomen omdat de kerk van San Marco in Rome de titelkerk van De Bray was. Het beeld aan de rechterkant is van Sint Dominicus.

Graftombe van kardinaal Guillaume de Bray (detail).

Graftombe van kardinaal Guillaume de Bray, bovenste gedeelte.

Moord op Petrus van Verona – Pietro di Nicola Baroni.

De kapellen in het koor zijn gewijd aan Thomas van Aquino en een andere Dominicaanse heilige, Petrus van Verona, ook bekend als Petrus de Martelaar. Hij was een prediker en inquisiteur die betrokken was bij de strijd van de Kerk tegen een ketterse sekte die bekendstond als de Katharen. Petrus werd in 1252 door een huurmoordenaar uit de weg geruimd en reeds het volgende jaar door Paus Innocentius IV (1243-1254) heilig verklaard. De twee fresco’s in de aan hem gewijde kapel dateren van ca. 1430 en verkeren in goede staat. Ze worden toegeschreven aan de lokale schilder Pietro di Nicola Baroni. Op het linker fresco worden Petrus en zijn metgezel vermoord. We zien Petrus terwijl zijn schedel al ingeslagen wordt nog iets op de grond schrijven, vermoedelijk de woorden Credo in Deum Patrem omnipotentem. Op het rechter fresco staat een Madonna met het Kind centraal. Haar troon wordt geflankeerd door vier heiligen. Links zijn dat Dominicus en Jakobus, rechts Antonius-Abt en Petrus van Verona. Het mes waarmee hij is vermoord steekt nog in zijn rug. De fresco’s in de kapel van Sint Thomas zijn van mindere kwaliteit. Niettemin is een licht beschadigd fresco van de Kruisiging uit de late veertiende of vroege vijftiende eeuw zeker de moeite waard. In het koor hangt ten slotte ook enige werk van Cesare Nebbia (ca. 1536-1622).

Ooit stond op het hoogaltaar van deze kerk een veelluik van de grote schilder Simone Martini (ca. 1284-1344) uit Siena. Het werd in de tijd van Napoleon gestolen en later weer teruggegeven. Toch zijn twee van de zeven grote panelen en een onbekend aantal kleinere panelen onder onduidelijke omstandigheden verdwenen. Over de precieze opbouw van het veelluik bestaat nog wel enige discussie. Dat de Madonna met het Kind in het midden thuishoort, is zeker. Links van haar moeten we, gelet op het feit dat ze naar rechts kijken, de heiligen Dominicus, Petrus en Maria Magdalena plaatsen. In welke volgorde is niet helemaal duidelijk, maar het Museum van de Duomo (waar het veelluik nu staat) heeft Maria Magdalena momenteel linksbuiten geplaatst. Onder haar potje zalf knielt een bisschop. De enige heilige die rechts van de Madonna met het Kind thuishoort, is Paulus. De simpele reden is dat hij als enige naar links kijkt. Een prachtig detail is dat hij zijn Romeinenbrief, herkenbaar aan de tekst AD ROMANOS, vasthoudt. Als gezegd ontbreken er nog twee grote panelen, en het is redelijk om aan te nemen dat op een ervan Petrus van Verona te zien was, als tegenhanger van Sint Dominicus aan de linkerkant.

Veelluik – Simone Martini.

Veel informatie over de kerk kwam van de Key to Umbria website en van het Italiaanse Wikipedia. Mijn Capitool Reisgids voor Umbrië verschafte aanvullende informatie.