Pistoia: Madonna dell’Umiltà

De Madonna dell’Umiltà, gezien vanaf de klokkentoren van de Duomo.

Pistoia wordt wel eens ‘klein Florence’ genoemd. De basiliek van de Madonna dell’Umiltà levert een belangrijk aandeel in die bijnaam, want die heeft een koepel die heel sterk doet denken aan de beroemde koepel van Brunelleschi van de Duomo van Florence. Het behoeft dan ook niet te verbazen dat de koepel in Pistoia werd ontworpen en gebouwd door iemand die het grootste gedeelte van zijn leven in en rondom Florence actief was: de schilder, architect en kunsthistoricus Giorgio Vasari (1511-1574). De basiliek van de Madonna dell’Umiltà is qua vormgeving een opmerkelijk gebouw. Ze bestaat uit een rechthoekige vestibule waaraan de koepel als het ware zit vastgeplakt. Het gebouw is vooral goed te zien vanaf de klokkentoren van de Duomo van Pistoia. De ingang bevindt zich aan de smalle Via della Madonna. Daar kan de bezoeker ook een blik werpen op de nooit voltooide en grotendeels onversierde gevel.

Op de plek van de vestibule van de huidige basiliek stond al sinds enig moment in de Middeleeuwen een kerk met de naam Santa Maria Forisportae of Forisportam. Deze stond, zoals ook blijkt uit haar naam, buiten een van de poorten van de stad, die in die tijd niet meer dan een groot dorp kan zijn geweest. In 1382 werd voor deze kerk een fresco van de Madonna met het Kind geschilderd in opdracht van Andrea Franchi, de toenmalige bisschop van Pistoia (zie Pistoia: San Domenico). De schilder van het fresco is niet bekend. Omdat het gaat om een Madonna die heel nederig met het Christuskind op een kussen op de grond zit, wordt van een Madonna dell’Umiltà gesproken. Op 17 juli 1490 werd deze Madonna dell’Umiltà verantwoordelijk gehouden voor een wonder. Tijdens een interne strijd tussen twee families, de Panciatichi en Cancellieri, zou de Madonna een vloeistof hebben uitgescheiden, c.q. hebben gezweet. Niet veel later werden er ook wonderbaarlijke genezingen gemeld.

Interieur van de basiliek.

Madonna dell’Umiltà.

In 1495 begon de bouw van de huidige basiliek. Als architect werd aanvankelijk Giuliano da Sangallo (1445-1516) aangesteld, maar toen die al voor de start niet meer beschikbaar was, werd het project overgenomen door de in Pistoia zelf geboren Ventura Vitoni (1442-1522). De straat die links van de basiliek loopt is naar hem vernoemd. In 1563 begon Vasari met de bouw van de al genoemde koepel. Vijf jaar later werd de lantaarn bovenop voltooid. De koepel is 59 meter hoog, al houdt de basiliek zelf het op 63. De diameter van het bouwwerk is 20,5 meter, minder dan de helft van de diameter van de koepel van Brunelleschi in Florence. In 1579 was de gehele kerk voltooid en werd het fresco van de Madonna naar het nieuwe altaar overgebracht. In 1582 werd de basiliek van de Madonna dell’Umiltà ten slotte gewijd.

In de smalle gang die de vestibule met de koepel verbindt, vindt de bezoeker informatie over het gebouw in vele talen: Italiaans, Engels, Frans en zelfs Nederlands. Heel handig voor als je een stukje over de basiliek wilt schrijven! De vestibule heeft een mooi tongewelf en een soort pseudokoepel – aan de buitenkant is geen koepel te zien – die is versierd met vier grote schelpen. Deze verwijzen naar Sint Jakobus de Meerdere, de beschermheilige van Pistoia, en de pelgrimstocht naar Compostela, waar de apostel na zijn onthoofding in Judea zijn laatste rustplaats zou hebben gevonden. Aan de wand zijn acht grote fresco’s uit de achttiende eeuw bevestigd, waarvan er vier van de hand van Giovanni Domenico Piastrini (1680-1740) zijn. Deze vertellen het verhaal van het wonder van de Madonna dell’Umiltà en de bouw van de basiliek. Het aardige is dat de fresco’s duidelijk maken dat het fresco van de Madonna op de muur van de oude kerk was geschilderd en dus moest worden uitgehakt voordat het kon worden verplaatst. Op het derde fresco van Piastrini is voorts architect Ventura Vitoni te zien.

Fresco’s van Giovanni Domenico Piastrini. Links is de architect Ventura Vitoni te zien, rechts wordt de Madonna dell’Umiltà naar de nieuwe basiliek overgebracht.

Binnenzijde van de koepel.

In de koepel, zeg maar de eigenlijke kerk, zien we de Madonna dell’Umiltà op het hoogaltaar, dat van de hand van Pietro Tacca (1577-1640) is. Er zijn zes secundaire altaren. Vijf daarvan hebben een schilderij als altaarstuk, terwijl het laatste voorzien is van een crucifix. De schilderijen werden vervaardigd door verschillende kunstenaars uit de zestiende of zeventiende eeuw en hebben het leven van Christus of de Maagd als thema. Echte meesterwerken zitten er niet tussen, maar de basiliek van de Madonna dell’Umilta blijft een heel bijzonder gebouw.

Deze bijdrage is grotendeels gebaseerd op informatie die in de kerk zelf aanwezig is. Aanvullende informatie kwam van het Italiaanse Wikipedia.